آیا طبق قانون اساسی مشروطیت، «نور پهلوی» می‌تواند ولیعهد ایران باشد؟

فرح پهلوی شهبانوی پیشین ایران در گفت‌وگو با یک روزنامه ایتالیایی گفته است: «اگر در ایران سلطنت برقرار بود، طبق قانون اساسی مشروطیت نور پهلوی جانشین پدرش می‌شد.»

این گفت‌وگو روز ۲۱ مرداد ۱۴۰۱ در روزنامه لیبرو ایتالیا منتشر شده و چند روز پس از انتشار در رسانه‌های فارسی‌زبان بازتاب گسترده‌ای داشته است.

به عنوان نمونه رادیو فردا در گزارشی به تاریخ ۲۶ مرداد ۱۴۰۱ نوشته است: فرح پهلوی، ملکه پیشین ایران، می‌گوید مردم ایران «خواهان بازگشت» پادشاهی پهلوی‌ هستند و او نیز «آماده بازگشت» به ایران است. ملکه پیشین ایران تاکید کرده که «اگر سلطنت به ایران بازگردد، نور پهلوی، دختر شاهزاده رضا پهلوی، ولیعهد او خواهد بود.»

یا در نمونه‌ای دیگر صدای آمریکا در گزارش دیگری به تاریخ ۲۷ مرداد نوشته: «شهبانو فرح پهلوی با تأکید بر این که مردم ایران خواهان بازگشت پادشاهی پهلوی به کشور هستند، اعلام کرد که او نیز آماده است به ایران بازگردد… او همچنین به امکان ولیعهدی شاهدخت نور پهلوی در صورت بازگشت نظام پادشاهی به ایران اشاره کرده است.»

در داخل ایران هم برخی رسانه‌ها با لحن متفاوتی این خبر را بازتاب داده‌اند. به عنوان نمونه خبرگزاری تسنیم روز اول شهریور ۱۴۰۱ در گزارشی با عنوان «آب پاکی خانواده پهلوی روی دست اپوزیسیون!» نوشته است: «فرح دیبا بیوه محمدرضا پهلوی… اخیرا در مصاحبه با یک نشریه ایتالیایی مدعی شده است که مردم خواستار بازگشت سلطنت به ایران هستند! وی در این مصاحبه درباره امتداد سلسله پهلوی نیز گفته است که اگر سلطنت به ایران بازگردد، نور پهلوی دختر رضا پهلوی، ولیعهد او خواهد بود!»

در اصل مصاحبه چه گفته شده است؟

این مصاحبه در مصر و در جریان برگزاری یادبود درگذشت محمد‌رضاشاه پهلوی انجام شده است.

خبرنگار لیبرو از خانم پهلوی پرسیده: «علیاحضرت، ۴۲ سال از درگذشت محمدرضا پهلوی شاه ایران که روزگاری به یک اندازه مورد عشق و نفرت ایرانیان بود گذشته. او همچنان در جامعه ایرانی جایگاه خود را دارد و حالا به نظر می‌رسد که بعد از مرگ دوباره محبوبیت خود را بازیافته است از داستان انسانی و سیاسی او چه باقی مانده است؟»

او در پاسخ گفته:

«چیزی که بیش از همه مرا تحت تاثیر قرار داد این بود که، بعد از این همه سال و بعد از همه چیزهایی که بر علیه ما گفته شد، همه آنهایی که زمانی با ما مخالف بودند،، از جمله برخی سیاست‌مداران خارجی که اصلا طرفدار پیشرفت و توسعه ایران نبودند، متوجه آنچه شاه برای کشور ما انجام داده شده‌اند. مهم‌ترین چیز این است که ایرانیانی که بعد از ۱۳۵۸ متولد شدند نیز متوجه این مسائل شده‌اند. از سوی این افراد احساسی قوی از همدردی و عشق [نسبت به ما]در حال افزایش است. در ماه‌های اخیر در ایران تظاهرات خیابانی متعددی برگزار شده که جوانان با صدای بلند شعار می‌دادند: رضا شاه روحت شاد. در مورد سوال شما، شاه مورد علاقه مردم و مورد نفرت بعضی گروه‌های سیاسی و فکری بود. آنچه امروز انگیزه‌بخش من و خانواده‌ام است ، همدردی جوانان ایرانی با یاد و خاطره شاه و دریافت محبت از سوی کسانی است که دیروز با ما جنگیدند و امروز، با توجه به همه آنچه اتفاق افتاد، از حمایت از آن انقلاب پشیمان شده‌اند.»

خبرنگار لیبرو در ادامه می‌پرسد: «در هفته‌های اخیر، اعتراض‌های جدیدی در مورد وضعیت زنان و به ویژه اجبار به حجاب اسلامی به راه افتاده‌است. پهلوی آغازگر توانمند‌سازی زنان در ایران بود. آیا نوه شما پرنسس نور، دختر بزرگ شاهزاده رضا، وارث سلسله پهلوی است؟»

خانم پهلوی در پاسخ گفته:

«بله طبق اصل [ولیعهدی] فرزند اول، اگر در ایران سلطنت برقرار بود، نور جانشین پدرش می‌شد. قانون اساسی قدیمی ما [قانون اساسی مشروطیت] موقعیت مهمی را برای زنان به رسمیت می‌شناخت. زمانی که شاه مرا به عنوان نایب‌السلطنه منصوب کرد، این کار برای برجسته کردن اهمیت زنان در یک کشور مسلمان در خاورمیانه بود.»

در انتها خبرنگار لیبرو پرسیده: «اگر شرایط اجازه دهد، آیا در هر لحظه آماده بازگشت به کشور خود هستید؟»

او در پاسخ می‌گوید:

«بله، امیدوارم اینطور بشود، اما مهمترین چیز برای من، آزادی ایران و آزادی ایرانیان است. اگر روزی بتوانم به کشورم برگردم، برایم شادی بی‌پایانی خواهد بود.»

چهار روز پس از انتشار مصاحبه در روزنامه ایتالیایی، فرح پهلوی نیز در صفحه توییتر خود با انتشار تصویر این مصاحبه نوشت: «ایران آماده بازگشت سلطنت است و من آماده بازگشتم».

آیا طبق قانون اساسی مشروطیت، «نور پهلوی» می‌تواند ولیعهد ایران باشد؟

مطابق اصل ۳۶ متمم قانون اساسی مشروطیت (اصلاح شده در سال ۱۳۰۴)، «سلطنت در اعقاب ذکور رضا شاه پهلوی، نسلا بعد نسل برقرار خواهد بود.»

اصل ۳۷ نیز تصریح دارد:

«ولایتعهد با پسر بزرگ‌تر پادشاه که مادرش ایرانی الاصل باشد خواهد بود، در صورتی که پادشاه اولاد ذکور نداشته باشد تعیین ولیعهد برحسب پیشنهاد شاه و تصویب مجلس شورای ملی به عمل خواهد آمد، مشروط بر آنکه آن ولیعهد از خانواده قاجار نباشد ولی در هر موقعی که پسری برای پادشاه بوجود آید، حقاً ولایت عهد با او خواهد بود».

این اصل در متمم قانون اساسی اول مشروطیت به این شکل آمده بود: «اصل سی و هفتم - ولایت عهد در صورت تعدد اولاد به پسر اکبر پادشاه که مادرش ایرانی‌الاصل و شاهزاده باشد، می‌رسد و درصورتیکه برای پادشاه اولاد ذکور نباشد، اکبر خاندان سلطنت با رعایت الاقرب فالاقرب به رتبه ولایت عهد نایل می‌شود و هرگاه در صورت مفروضه فوق اولاد ذکوری برای پادشاه به وجود آید حقاً ولایتعهد به او خواهد رسید».

در قانون اساسی مشروطه به طور صریح به عدم امکان ولیعهدی دختر شاه در صورتی که پسر نداشته باشد، اشاره نشده، اما با توجه به صراحت اصل ۳۶ درباره «ذکور» بودن شاه، می‌توان نتیجه گرفت که طبق این قانون زنان نمی‌توانند مقام سلطنت داشته باشند، در نتیجه ولیعهدی آنان نیز منتفی است.

آیا طبق قانون مشروطه یک زن می‌تواند نایب‌السطنه باشد؟

بله. در اصل ۳۸ متمم قانون اساسی مشروطیت (اصلاح شده در سال ۱۳۰۴) نوشته شده:

«در موقع انتقال سلطنت ولیعهد وقتی می‌تواند شخصا امور سلطنت را متصدی شود که دارای بیست سال تمام شمسی باشد. اگر به این سن نرسیده باشد شهبانو مادر ولیعهد بلافاصله امور نیابت سلطنت را به عهده خواهد گرفت مگر این که از طرف پادشاه شخص دیگر به عنوان نایب‌السلطنه تعیین شده باشد.»

بر همین اساس شهبانو فرح پهلوی در تاریخ ۴ آبان ۱۳۴۶ در مراسم تاجگذاری محمدرضا شاه پهلوی، رسما به عنوان نایب‌السطنه معرفی شد و تاج‌گذاری کرد. در این زمان شاهزاده رضا پهلوی ۷ ساله بود.

با اینکه در این زمان موضوع «انتقال سلطنت به ولیعهد» موضوعیت نداشت، اما تعیین شهبانو به عنوان نایب‌السطنه، طبق اصل ۳۸ متمم قانون اساسی مشروطه تا سال ۱۳۵۹ مبنای قانونی داشت.

فرح پهلوی شهبانوی پیشین ایران در گفت‌وگو با یک روزنامه ایتالیایی گفته است: «اگر در ایران سلطنت برقرار بود، طبق قانون اساسی مشروطیت نور پهلوی جانشین پدرش می‌شد.»

این گفته با متن قانون اساسی مشروطیت همخوانی ندارد.

در اصل ۳۶ متمم قانون اساسی مشروطیت (اصلاح شده در سال ۱۳۰۴) به صراحت گفته شده «سلطنت در اعقاب ذکور رضا شاه پهلوی نسلا بعد نسل برقرار خواهد بود.»

در اصل ۳۷ متمم قانون اساسی نیز گفته شده «ولایتعهد با پسر بزرگ‌تر پادشاه که مادرش ایرانی الاصل باشد خواهد بود، در صورتی که پادشاه اولاد ذکور نداشته باشد تعیین ولیعهد برحسب پیشنهاد شاه و تصویب مجلس شورای ملی به عمل خواهد آمد، مشروط بر آنکه آن ولیعهد از خانواده قاجار نباشد.»

با اینکه در این اصل به جنسیت ولیعهد پیشنهادی از سوی شاه در صورت نداشتن پسر اشاره نشده، اما با توجه به صراحت قانون درباره «ذکور» بودن شاه، سلطنت و به تبع ولیعهدی دختر شاه منتفی می‌شود، مگر آنکه روزی قانون اساسی مشروطیت بازنگری و اصلاح شود.

خانم پهلوی در مصاحبه خود به تجربه نایب‌السطنه بودن خود اشاره کرده است. او در سال ۱۳۴۶ از سوی شاه رسما به عنوان نایب‌السطنه معرفی شد.

طبق اصل ۳۸ متمم قانون اساسی مشروطیت، در صورتی که سن ولیعهد کمتر از ۲۰ سال باشد «شهبانو مادر ولیعهد بلافاصله امور نیابت سلطنت را به عهده خواهد گرفت.»

در زمان تاج‌گذاری فرح پهلوی به عنوان نایب‌السطنه، شاهزاده رضا پهلوی ۷ ساله بود. نایب‌السطنه بودن شهبانو تا سال ۱۳۵۹ مبنای قانونی داشت.

با این اوصاف فکت‌نامه به این گفته شهبانو فرح پهلوی که «اگر در ایران سلطنت برقرار بود، طبق قانون اساسی مشروطیت نور پهلوی جانشین پدرش می‌شد» نشان «نادرست» می‌دهد.