آیا «فان‌وکس» واکسن ویروس دین‌زدایی حقیقت دارد؟

در فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی فارسی و غیرفارسی، سال‌هاست مطالبی را درباره ویروسی منتشر می‌کنند که با نام «فان‌وکس» (FunVax) شناخته می‌شود؛ ویروسی که گفته می‌شود «پروژه‌ای مخفیانه برای دین‌زدایی و کاهش تعصب‌های مذهبی» است و «وقتی وارد بدن افراد می‌شود، باعث می‌شود میزان دین‌داری آنها کاسته شود.»

خبرها و نوشته‌هایی که این باره منتشر می‌شوند، پس از انتشار یک ویدئوی حدودا چهار دقیقه‌ای آغاز شده است؛ ویدئویی که گمانه‌ها درباره وجود چنین ویروسی را تقویت می‌کند.

چه سایت‌ها و گروه‌هایی خبرهای مربوط به FunVax را منتشر می‌کنند؟ ماجرای این ویدئوی چهاردقیقه‌ای چیست؟ آیا ویروس FunVax وجود دارد؟ آیا فان‌وکس یک پروژه مخفیانه برای دین‌زدایی از جامعه مسلمانان است؟ در این مطلب به این سوال‌ها پاسخ می‌دهیم.

تاریخچه «ویروس فان‌وکس» در سایت‌های خبری

تعداد زیادی خبر و گزارش درباره «پروژه ویروس فان‌وکس» در رسانه‌های فارسی به چشم می‌خورد.

ما پیش از این نیز در فکت‌نامه، مقاله‌ای درباره تئوری‌های توطئه نادر طالب‌زاده منتشر کردیم و به ادعای نادرست او درباره «مسموم کردن چشمه آب زمزم» پرداختیم. طالب‌زاده این ادعا را در نشست خبری مشترک با علی کرمی مطرح کرد و آنجا از «ویروس فان‌وکس» نام برد. 

به گفته او و علی کرمی، ویروس فان‌وکس، یک سلاح بیولوژیک ساخته پنتاگون است که در آب زمزم ریخته شده تا دین‌داری مسلمانان را کاهش دهد.

طالب‌زاده در این نشست گفته بود: «تحقیق‌های آقای کرمی در این باره برای ما بسیار راهگشا بود. ویروس فان‌وکس میکروبی است که توسط پنتاگون طراحی شده و طبق تحقیق‌های ما میکروبی است که ایمان و اعتقاد در عبادت را در مسلمان‌ها می‌برد.»

خبرهای مربوط به فان‌وکس به عنوان مثال در تسنیم، خبرگزاری حوزه، سایت جوان‌آنلاین، وبلاگ‌های مذهبی، سایت‌های مذهبی برای رفع شبهات، سایت رسمی اداره کل پدافند غیرعامل استانداری خراسان جنوبی و حتی سایت‌های عمومی پربازدید مانند نی‌نی‌سایت نیز دیده می‌شود.

به جز سایت‌های خبری، در شبکه‌های اجتماعی مانند اینستاگرام، تلگرام و همچنین سرویس‌های پخش ویدئو مانند ای‌نما نیز می‌توان ویدئوها و محتواهایی را درباره این سوژه پیدا کرد.

استناد بیشتر این نوشته‌ها از جمله گزارشی که سال ۱۳۹۵ در سایت تسنیم منتشر شده، به یک ویدئوی حدودا چهار دقیقه‌ای است. تسنیم، فان‌وکس را یک پروژه برای دین‌زدایی از مسلمانان معرفی می‌کند و می‌گوید: «انتشار فیلمی درباره این پروژه، برخی اهداف، جامعه هدف، نحوه تأثیر‌گذاری و عملکرد آن بر قربانیان و ... را برملا کرده است.»

اما این ویدئو چیست و چه می‌گوید؟

در ویدئوی فان‌وکس چه ادعاهایی مطرح می‌شود؟

ویدئویی که تسنیم و دیگر سایت‌های خبری به آن اشاره می‌کنند، سال‌هاست با عناوین مختلف در اینترنت بازنشر می‌شود. در این ویدئو، سالنی را می‌بینیم که در آن فردی روی سن در حال توضیح درباره ویروسی است که نام آن را «فان‌وکس» گذاشته است. 

تاریخی که زیر ویدئو نمایش داده می‌شود، مربوط به سال ۲۰۰۵ میلادی است:

فردی که در حال سخنرانی است با اشاره به اسلایدی که در حال نمایش است، به جدول‌ها و عددهایی اشاره می‌کند که به ادعای او، نتایج آزمایش RT PCR درباره ژن VMAT2 است. درباره این ژن که با عنوان «ژن خدا» نیز شناخته می‌شود، می‌توانید به کتاب «ژن خدا» نوشته «دین هامر» مراجعه کنید. او در این کتاب فرضیه‌ای را مطرح می‌کند که به عقیده او، ژنی در بدن انسان وجود دارد که مربوط به عقاید مذهبی است. البته مقاله او هیچ‌گاه «داوری همتا» نشده است.

اما به ویدئو برگردیم.

فردی که در ویدئو صحبت می‌کند، می‌گوید این ژن در بنیادگرایان و تندروهای مذهبی زیاد است و مقایسه این نتایج با آزمایش‌های مربوط به افرادی که بنیادگرا نیستند،‌ تاییدی بر این نظریه است که می‌توان با وارد کردن یک ویروس، میزان تندروی مذهبی را در افراد کاهش داد.

در ادامه ویدئو، فردی از مخاطبان سوال می‌کند که یعنی شما می‌خواهید با وارد کردن ویروس به بدن افراد، افراطی‌گرایی را در آنها کاهش دهید؟

سخنران در پاسخ می‌گوید فرضیه او این است که افراد افراطی، ژن VNAT2 را بسیار زیاد دارند و با واکسینه کردن آنها در مقابل این ژن، می‌توان رفتارهای افراطی را از بین برد.

او در ادامه تصویر دو مغز را نشان می‌دهد و می‌گوید اینها نتایج اسکن مغزی دو نفر است که یکی یک بنیادگرای مذهبی است و دومی، چندان مذهبی نیست.

به گفته این فرد، عملکرد مغزی این دو در هنگام خواندن یک متن مذهبی، تفاوت‌هایی دارد. او در ادامه ادعا می‌کند استفاده از یک ویروس و پخش کردن آن در افغانستان، می‌تواند بنیادگرایی را از بین ببرد و در پاسخ به این سوال که اسم این پروژه چیست می‌گوید: «نام این پروژه FunVax است.» او توضیح می‌دهد که عبارت Fun ابتدای کلمه fundamentalism به معنای بنیادگرایی است.

آیا ویدئوی فان‌وکس واقعی است؟

شواهدی وجود دارد که نشان می‌دهد این ویدئو ساختگی است و واقعی نیست.

یکی از مهم‌ترین استدلال‌ها برای نشان دادن اینکه این ویدئو واقعی نیست، همان عکس‌های مربوط به مغز است.

عکسی که از دو مغز در ویدئو دیده می‌شود، متعلق به مقاله‌ای است که در سال ۲۰۱۰ در مجله «نورولوژی» منتشر شده و اساسا ارتباطی با موضوع مغز دو نفر (یکی مذهبی و دیگری کمتر مذهبی) ندارد. این عکس‌ مربوط به اختلال‌های به وجود آمده در مغز یک زن ۴۳ ساله است که ارائه‌کننده‌ای که در ویدئوی فان‌وکس می‌بینیم، از آنها استفاده کرده‌است.

یکی از مهم‌ترین استدلال‌ها برای اینکه این ویدئو واقعی نیست این است که چطور ممکن است فیلمی که ادعا می‌شود در سال ۲۰۰۵ در پنتاگون فیلمبرداری شده، از عکس‌هایی استفاده کند که مربوط به مقاله‌ای متعلق به سال ۲۰۱۰ میلادی است که گفته شده عکس آن مربوط به یک مورد جدید است؟

البته نشانه‌های دیگری هم وجود دارد که نشان می‌دهد ویدئو ساختگی است.

لینک‌هایی که از این ویدئو وجود دارد دست‌کم مربوط به سال ۲۰۱۱ میلادی است.

مشخص نیست این ویدئو در چه سالی گرفته شده‌است.

از سویی، نشانه‌ها نیز در خود ویدئو، این گمانه را به وجود می‌آورد که ویدئو، نه یک جلسه واقعی که یک صحنه ساختگی است. به عنوان مثال، در ثانیه‌های پایان ویدئو، فردی که در حال معرفی این ویروس است، ناگهان به طرز عجیبی به دوربین نگاه می‌کند. 

توجه به صدای ویدئو نیز نشان می‌دهد احتمالا صدایی که روی آن گذاشته شده، دوبله است. ابعاد فونت عددهایی که تاریخ را نشان ‌می‌دهند نیز بزرگ‌تر از فونت‌های مربوط به نشان‌دادن زمان در ویدئوهاست.

اما به جز این نشانه‌ها، داستان‌های مربوط به فردی به نام «رایان هارپر» نیز سرنخ‌هایی را درباره ساختگی‌بودن این ویدئو، به دست می‌دهد.

رایان هارپر و ساختگی بودن ویدئوی فان‌وکس

رایان هارپر یک سازنده ویدئوست و نام او از سال ۲۰۱۱ با این ویدئو گره خورده است. او یک پروژه جمع‌آوری کمک‌های مالی را در سایت Kickstarter برای ساخت پروژه‌ای با نام «فان‌وکس، فیلمی درباره یک توطئه» آغاز کرده و از مخاطبان خود خواسته برای این ویدئوی مستند به او کمک مالی کنند.

او فارغ‌التحصیل دانشگاه UC Berkeley در رشته بیولوژی مولکولی است. ضمن اینکه از سال ۲۰۰۵ میلادی، مشغول فیلمسازی است و در استودیوهای فیلمسازی فعالیت می‌کند. این پیشینه، گمانه‌ها درباره اینکه او این ویدئو را ساخته باشد، تقویت می‌کند. به خصوص که او در سال ۲۰۱۱ سایتی را نام funvax.com ثبت کرده است.

به غیر از این اسناد که مربوط به سال‌ها پیش است، مقاله‌ای از رایان هارپر در سن‌فرانسیسکو کرونیکل منتشر شده که مربوط به سال ۲۰۲۱ است.

او در مقاله می‌گوید که این ویدئو را سال ۲۰۱۱ با کمک یک کارآفرین ساخته و هدف او، ساختن یک مستندنما یا mockumentary بوده است. این نوع فیلم، تلاش می‌کند رویدادی غیرواقعی را در قالب یک مستند واقعی نمایش دهد.

هارپر می‌گوید ویدئویی که ساخته، بخشی از این پروژه مستندنما بوده که بعدا متوقف شده است اما در طول سال‌ها، بسیاری آن را به عنوان یک ویدئوی واقعی از پنتاگون معرفی کرده‌اند.

بیل گیتس و فان‌وکس

یکی از شاخه‌های اصلی تئوری توطئه فان‌وکس، مربوط به بیل گیتس است. برخی می‌گویند ارائه‌کننده ویروس فان‌وکس در این ویدئو، بیل گیتس بوده. مرور نسخه باکیفیت ویدئو نشان می‌دهد که این ادعا درست نیست و فردی که در ویدئو حضور دارد، بیل گیتس نیست.

فان‌وکس؛ سوژه سایت‌های فکت‌چکینگ در جهان

سایت‌های درستی‌سنجی مانند Snopes و AP نیز در سال‌های گذشته به سراغ فکت‌چک آن رفته‌اند و به نظر می‌رسد این فیلم به غیر از اینکه توجه افراد و رسانه‌های مذهبی را جلب کرده، یکی از منابعی است که طرفداران تئوری توطئه در زمینه واکسن نیز به آن استناد می‌کنند؛ به خصوص بعد از همه‌گیری کرونا و شروع واکسیناسیون عمومی.

این افراد نیز با انتشار این ویدئو استدلال می‌کنند که کووید۱۹ نیز مانند فان‌وکس، ویروسی است که ساخته شده و واکسیناسیون بهانه‌ای برای ورود یک ویروس خطرناک به بدن افراد است.

نه در این ویدئو و نه در هیچ مجله معتبر علمی یا سندی، به این مساله اشاره نشده که ویروسی برای مقابله با دین‌داری وجود داشته باشد. به عنوان مثال سایتی با نام wanttoknow.info اسنادی را منتشر کرده که ادعا می‌کند بخشی از یک پروژه مخفیانه مربوط به «فان‌وکس» است.

این سند که با نام «گزارش سه ماهه فان‌وکس» منتشر شده ادعا می‌کند مربوط به سال ۲۰۰۷ است. در این سند نیز ادعاهایی شبیه به آنچه در ویدئو مطرح شده، نوشته شده است؛ ادعاهایی که بر اساس یافته یا گزارش معتبری نیست.

سایتی هم که این فایل PDF را منتشر کرده، یک سایت خبری است که توضیحی درباره این سند منتشر نکرده است. در این سایت، مطالبی درباره تئوری‌های توطئه مربوط به ۱۱ سپتامبر، رسانه‌ها، کنترل ذهن و مواردی شبیه به این را می‌توان پیدا کرد.

واکنش رئیس انجمن ایمنی زیستی ایران

پس از انتشار گسترده خبرهای مربوط به پروژه ویروس فان‌وکس، رئیس انجمن ایمنی زیستی ایران نیز، مهر ماه ۱۳۹۷ به این مساله واکنش نشان داد و گفت: «چیزی به اسم ژن "سستی ایمان" در علم ژنتیک وجود ندارد و تنها مدرک این ادعای گزاف کلیپ چهار دقیقه‌ای از یک جلسه محرمانه مربوط به پنتاگون بوده که به بیرون درز کرده است.»

او با وجود اینکه توضیح می‌دهد که چیزی به نام «ژن خدا» یا «ژن سستی ایمان» پایه و اساس علمی ندارد اما در عین حال باور دارد که این ویدئوی منتشر شده، از پنتاگون درز کرده است.

سایت‌های خبری و رسانه‌ها سال‌هاست مطالبی را درباره ویروسی منتشر می‌کنند که با نام «فان‌وکس» FunVax شناخته می‌شود. ادعای آنها این است که این ویروس پروژه‌ای مخفیانه از سوی پنتاگون است که برای دین‌زدایی از مسلمانان به وجود آمده‌است.

استناد بسیاری از آنهایی که چنین ادعایی می‌کنند به یک ویدئوی چهار دقیقه‌ای است. فردی که در این ویدئو دیده می‌شود، در یک سالن در حال توضیح نحوه کارکرد ویروسی است که می‌تواند جلوی افراط‌گرای را بگیرد. تاریخ زیر ویدئو، تاریخ سال ۲۰۰۵ را نشان می‌دهد در حالی که در ویدئو از عکس‌هایی از اسکن مغزی استفاده و فتوشاپ شده که مربوط به مقاله‌ای در سال ۲۰۱۰ است. 

از سال ۲۰۱۱ نیز نشانه‌های دیگری مبنی بر جعلی بودن این ویدئو وجود دارد. فردی به نام رایان هارپر، مستندسازی است که بیولوژی مولکولی خوانده و به نظر می‌رسد این ویدئو را نیز او ساخته باشد. هارپر در سال ۲۰۲۱ در روزنامه سن‌فرانسیسکو کرونیکل گفته که این ویدئو را او ساخته و ادعاهایی که در آن مطرح می‌شود واقعی نیستند.

ضمن اینکه ادعاهایی که در ویدئو مطرح می‌شوند نیز اعتبار علمی ندارند و مشخص نیست که بر اساس چه پژوهش‌ها و یافته‌هایی، یک ویروس می‌تواند بر میزان عقاید گروهی از افراد تاثیر بگذارد.

به همین دلایل، فکت‌نامه به این ادعا که :«فان‌وکس» پروژه مخفی پنتاگون برای انتشار ویروس دین‌زدایی در مسلمانان از طریق تزریق واکسن است» نشان «شاخ‌دار» می‌دهد.