منشا صدای مهیب شنیده‌شده در غرب کشور چیست؟

ساعت ۲۳:۳۰ روز شنبه ۲۵ دی‌ماه ۱۴۰۰ گزارش‌هایی درباره شنیده شدن چند صدای مهیب شبیه به صدای انفجار در استان‌های غربی ایران از جمله کرمانشاه، کردستان، ایلام و همدان منتشر شد. پس از آن واکنش‌های بسیار متفاوتی از سوی مقامات مختلف در ایران شنیده‌شد:

جالب‌توجه‌ترین واکنش برای توضیح این صداها را مهم‌ترین مقام مسئول در این زمینه اظهار کرد. سردار سرتیپ سید مجید میراحمدی، معاون امنیتی و انتظامی وزارت کشور و دبیر شورای امنیت کشور که پیش از این جانشین معاونت امنیت ستاد کل نیروهای مسلح بوده‌است، بعد از ظهر یکشنبه ۲۶ دی ماه به ایرنا گفت:

صدای شنیده‌شده ناشی از رعد و برق بوده و حادثه خاصی رخ نداده‌است.

اما ساعاتی قبل از او در صبح روز یکشنبه ۲۶ دی، مهدی باب‌الحوائجی، معاون سیاسی و امنیتی استانداری همدان به ایسنا گفته بود: «در استان همدان انفجاری رخ نداده و صدای شنیده شده مربوط به استان‌های همجوار بوده‌است.» این مقام استان همدان احتمال داد‌ه‌بود که صدا مربوط به «اقدامات آموزشی باشد که احتمال قریب به یقین این موضوع درست است.»

اما این صدا در استان‌های سلیمانیه و خانقین در عراق که هم‌مرز مناطق غربی ایران هستند هم شنیده‌شد. برای همین صابرین نیوز از رسانه‌های وابسته به حشد الشعبی، در نخستین ساعات پس از شنیده‌شدن صدا، در کانال تلگرامش مدعی شد که صدا مربوط به رزمایش پدافند هوایی جمهوری اسلامی بوده‌است.

اما در واکنش، تسنیم، خبرگزاری نزدیک به نیروهای مسلح، در ظهر روز ۲۶ دی، به نقل از یک منبع آگاه در ستاد کل نیروهای مسلح ایران که نامش منتشر نشده گفت که صداهای شنیده شده ارتباطی با فعالیت‌های نیروهای مسلح و آزمایش سامانه‌های پدافندی نداشته است و همین‌طور نسبت دادن علت صداها به «حمله خارجی و عملیات خرابکارانه» را هم رد کرده و علت صدا را وقوع رعد و برق در غرب کشور خواند.

همچنین در ظهر روز ۲۶ دی، قرارگاه مشترک پدافند هوایی خاتم‌الانبیا، گمانه‌زنی‌ها در مورد برگزاری رزمایش را تکذیب کرد:

در شب گذشته هیچ گونه رزمایش، تمرین و اقدامات عملیاتی در شبکه یکپارچه پدافند هوایی کشور انجام نشده‌است.

محمود عباس‌زاده، سخنگوی کمیسیون امنیت ملی مجلس ایران هم روز یکشنبه به خبرگزاری دانشجو گفته بود که در پی شنیده شدن صدای انفجار در استان‌های غربی تماس‌هایی با نهادهای ذی‌ربط داشته اما دلیل این موضوع «هنوز مشخص نشده است.»

ادعای صدای رعد و برق در شرایطی مطرح می‌شود که در نخستین ساعات بعد از این اتفاق، سعید کتابی فرماندار شهرستان اسدآباد این موضوع را در گفت‌وگو با خبرگزاری فارس رد کرده‌بود:

ابتدا گمان رفت که صدای رعد و برق با توجه به شرایط جوی است، اما این امکان رد شد. هیچ گونه انفجاری در سطح شهرستان نداشتیم، با دستگاه‌های خدمات‌رسان در تماس هستیم و اتفاقی در حوزه گاز، اورژانس، آتش‌نشانی نبوده و در شهرستان گزارشی نداشتیم.

شبکه خبر تلویزیون ایران، ظهر  روز یکشنبه ۲۶ دی‌ماه با مردم محلی صحبت کرد. بیشتر مصاحبه‌شوندگان در مورد وقایع طبیعی مانند رعد و برق و زلزله صحبت کردند.

همچنین مسعود کردپور سردبیر سایت موکریان از سنندج، به تلویزیون ایران اینترنشنال گفت که صدای شلیک ضدهوایی شنیده شده‌است:

آن‌طور که ایلنا گزارش داده این صداها در شهرهایی از جمله اسدآباد، همدان، سنندج، کرمانشاه، جوانرود، روانسر، ثلاث‌باباجانی، سرپل ذهاب، دالاهو، مریوان، کامیاران، ارومیه، تکاب، مهاباد، پاوه و بیجار شنیده شده‌است. حتی برخی گزارش‌ها از شنیده شدن این صدا در اهواز نیز حکایت می‌کرد. با این حال به نظر می‌رسد که این صدا بیش از همه در اسد‌آباد همدان شنیده شده‌است. همچنین بنابر گزارش خبرنگار ایران اینترنشنال صدا در اربیل و سلیمانیه و خانقین هم شنیده شده‌است.

اگر به‌طور تخمینی مساحت سرزمین‌هایی که صدا در آنها شنیده شده‌است را در نظر بگیریم، در مساحتی حدود ۱۰۰هزار کیلومتر مربع (از اسدآباد همدان تا اربیل، از شمال کردستان تا جنوب ایلام) به مرکزیت سنندج این صدا شنیده شده‌است. یعنی برد صدا، با فرض اینکه یک نقطه مرکز آن باشد باید بیش از ۳۰۰ کیلومتر بوده‌باشد. آیا ممکن است صدای رعد روی زمین چنین بردی داشته‌باشد؟

لغو پروازهای غرب کشور در شب حادثه

بامداد یکشنبه ۲۶ دی ۱۴۰۰، چندین پرواز به مقصد شهرهای اهواز، خرم آباد و خرمشهر لغو شد. ابوالقاسم جلالی، معاون سازمان هواپیمایی کشوری دراین‌باره به ایلنا گفت که چند پرواز در مسیر آسمان غرب ایران در حالت «استند بای» بوده و به دلیل حفظ ایمنی جان مسافران لغو شدند تا «شرایط جوی بهتر شود.» 

تصاویر ماهواره‌های هواشناسی نشان می‌دهد که با وجود اینکه آن ناحیه از کشور در آن شب ابری بوده‌است، اما اوج بارش از آن قسمت از کشور به مناطق جنوبی زاگرس منتقل شده‌بود. این اوج بارش در روزهای قبل (جمعه ۲۴ دی) منجر به بارش شدید برف در غرب کشور و در بعضی نقاط مانند مورموری ایلام، منجر به سیل هم شده‌بود (اخبار نیمروزی-ساعت ۱۴- شنبه ۲۵دی شبکه ۱). 

اما با انتقال توده باران‌زا به جنوب زاگرس، احتمال شرایط جوی نامساعد در آن نقطه از غرب کشور که منجر به لغو پرواز شود کمتر شده‌بود (اخبار سراسری - ساعت ۲۱ - شبکه ۱، دقیقه ۵۸:۵۲). با این‌حال هوا در این ناحیه از کشور همچنان ابری بوده و ممکن‌است رعد و برق در این شرایط، بین لایه‌های مختلف ابری شکل بگیرد.

آیا ممکن است صدای مهیب در استان‌های غربی صدای رعد و برق باشد؟

مطابق توضیحات سازمان هواشناسی ایالات متحده، رعد صدایی است که در اثر برق ایجاد می‌شود. برق ناشی از تخلیه بار الکتریکی بین لایه‌های جو با هم یا با زمین است. این تخلیه الکتریکی هوا را به سرعت و در یک فضای کوچک، گرم می‌کند و باعث انبساط آن می‌شود. دمای هوا در نزدیکی برق ناگهان در کسری از ثانیه به بیش از ۲۵هزار درجه سانتی‌گراد می‌رسد یعنی حدود ۵ برابر گرمتر از سطح خورشید. برق بین ۰/۲ تا ۲ ثانیه طول می‌کشد و بلافاصله پس از آن، هوا به سرعت سرد شده و منقبض می‌شود. این انبساط و انقباض سریع یک موج صوتی را ایجاد می کند که به صورت رعد شنیده می‌شود. این موج ضربه‌ای در نزدیکی محل برق، حدود ۲۰ اتمسفر اختلاف فشار دارد که به‌صورت استوانه‌ای منتشر می‌شود. فرکانس صدای رعد حدود ۱۰۰ هرتز است.

با وجود اینکه برق حدود یک ثانیه طول می‌کشد، علت زمان طولانی‌تر رعد این است که صدا با سرعت بسیار کمتری منتقل می‌شود. طول برق ممکن است چند کیلومتر باشد. بنابراین وقتی صدای رعد را می‌شنویم، ابتدا صدای نقاط نزدیک را می‌شنویم و سپس صدای نقاط دورتر می‌آید. هرچه برق نزدیک‌تر باشد، رعد شدیدتر و طول زمانش کمتر است. برای اندازه‌گیری فاصله خود با برق (Flash-to-Bang) می‌توانید هر ۳ ثانیه را یک کیلومتر در نظر بگیرید. بنابراین وقتی رعد را می‌بینید و ۳ ثانیه بعد صدای رعد شنیده می‌شود و ۶ ثانیه هم ادامه پیدا می‌کند، به این معنی است که نزدیک‌ترین نقطه آن یک کیلومتر و دورترین نقطه آن ۳ کیلومتر با شما فاصله دارد.

مطابق آنچه از جمع‌بندی تحقیقات در وب‌سایت موسسه ملی امنیت رعد و برق ایالات متحده منتشر شده (منابع دانشگاهی در پاراگراف دوم در متن لینک آمده‌است) صدای رعد ممکن است تا فاصله ۲۰ کیلومتری به راحتی شنیده شود اما به ندرت در فاصله‌ای بیش از ۳۰ کیلومتر شنیده می‌شود. سرعت صوت متناسب با جذر دما است. دما معمولاً با ارتفاع کاهش می‌یابد. بنابراین صدای رعد به سمت بالا منحرف می‌شود. گستره قابل شنیدن رعد، تحت تاثیر رطوبت، سرعت باد و شدت باد، وارونگی دما، ویژگی‌های پستی و بلندی زمین، ابرها و غیره متفاوت است.

بنابراین با توجه به گستره‌ای با شعاع ۳۰۰ کیلومتر که صدا در آن شنیده شده‌است، غیرممکن است که صدای شنیده شده، ناشی از رعد و برق باشد.

منشا این صداها چیست و کجاست؟

متاسفانه درباره این موضوع صوت و تصویر ثبت‌شده غیر از یک نمونه، موجود نیست. این نمونه هم کیفیت لازم برای راستی‌آزمایی را ندارد و نمی‌توان زمان و مکان دقیق و اصالت آن را تایید کرد.

شنیده‌شدن صداهایی شبیه به این پیش از این هم در نقاطی مانند پارچین، شهر قدس، کرج و نطنز سابقه داشته‌است. هم‌زمان با بعضی از این وقایع گزارش‌هایی از اقدامات خرابکارانه علیه برنامه هسته‌ای جمهوری اسلامی منتشر شده‌‌است.

مشهورترین آنها صداهای انفجاری در محدوده کرج در دوم تیر ۱۴۰۰ در کارگاه ساخت سانتریفوژ (تسا) و نهم تیر ۱۳۹۹ در سوله مونتاژ سانتریفیوژ نطنز بود.

اما در این ناحیه از غرب ایران که صداهای مهیب شنیده شده، [احتمالا] تاسیسات هسته‌ای وجود ندارد. اما شواهدی وجود دارند که نشان می‌دهند در کوهستان‌های غرب ایران تونل‌های موشکی استقرار دارند. 

۱. جمهوری اسلامی، از این منطقه حمله به مقر حزب دموکرات کردستان را انجام داده‌بود. روز شنبه ۱۷ شهریور ۱۳۹۷ ستاد مرکزی حزب دموکرات کردستان در خلال برگزاری جلسه سران و رهبران این حزب توسط هفت موشک کوتاه‌برد زمین به زمین فاتح ۱۱۰ مورد حمله موشکی سپاه قرار گرفت. این جلسه در محلی به نام «قلعه دموکرات» در شهرستان کوی‌سنجق در ۷۰ کیلومتری شرق اربیل، برگزار شده‌بود. 

۲. سپاه، حمله موشکی دیگری را در نهم مهرماه ۱۳۹۷ از این نقطه از کشور انجام داد. در این حمله که در بخش‌های خبری رسمی گفته‌شد از «غرب کشور» بوده، به مقر آنچه «گروهک‌های تکفیری عامل حمله تروریستی اهواز» خوانده‌شد، در شرق فرات با موشک‌های بالستیک میان برد حمله شد. طبق گفته خبرگزاری فارس، این حمله با موشک‌های ذوالفقار (برد ۷۵۰ کیلومتر) و قیام (با برد ۸۰۰ کیلومتر) انجام شد. در تصاویری که تلویزیون ایران منتشر کرد، کرمانشاه به‌عنوان محل پرتاب مشخص شده‌بود.

۳. در کنفرانس خبری که سردار سرتبپ امیرعلی حاجی‌زاده، فرمانده هوافضای سپاه بعد از حمله به پایگاه عین الاسد برگزار کرد (لینک: دقیقه ۵ ویدیو)، با اشاره به برد موشک فاتح ۳۱۳ و قیام و با توجه به فاصله استان الانبار در غرب عراق با ایران، مشخص می‌شود که حمله از همین منطقه در غرب کشور انجام شده‌است.

با کنار هم قرار دادن این شواهد می‌توان به این نتیجه رسید که ممکن است منشاء صدای  انفجار، تاسیسات نظامی هوافضای سپاه، پایگاه‌ها، انبار و یا تونل‌های موشکی در اغرب کشور باشد.

هنوز هیچ اطلاعات موثقی درباره تحولات نظامی در غرب تهران منتشر نشده، اما برخی کارشناسان با استناد به شواهد موجود و سوابق اتفاق‌های مشابه صدای مهیب را مربوط به سامانه‌های موشکی غرب کشور دانسته‌اند. 

مراد ویسی، روزنامه‌نگار و تحلیل‌گر مسایل سیاسی و نظامی، در گفتگو با ایران‌اینترنشنال، این صداها را مربوط به سامانه‌های موشکی می‌داند و با توجه به حمله‌هایپهپادی گروه‌های نیابتی جمهوری اسلامی به پایگاه‌های آمریکایی در هفته پیش از آن و هم‌زمان با سالگرد کشته‌شدن قاسم سلیمانی و ابومهدی مهندس، این اتفاق را پیدده‌ای در پاسخ به آن حرکت می‌داند می‌گوید: «مردم به اظهارات مقامات رسمی بی‌اعتماد هستند.»

فرزین ندیمی تحلیل‌گر امور دفاعی و امنیتی از موسسه واشنگتن در واشنگتن دی‌سی هم در این‌باره به ایران اینترنشنال می‌گوید که فکر نمی‌کند این صدا ناشی از رعد و برق بوده‌باشد و بیشتر شبیه شلیک پراکنده پدافند توپخانه ضدهوایی بوده‌است. او در این‌باره می‌گوید:

در این ناحیه سپاه و دیگر نیروهای مسلح ایران، پایگاه‌ها، پادگان‌ها، ایستگاه‌های رادار و مراکز جنگ الکترونیک زیادی دارند و هر کدام از این اهداف از جمله پایگاه‌های موشکی و تونل‌های زیرزمینی می‌توانند اهداف حمله مشخصی باشند… تحرکات در آسمان کشورهای همسایه نشان می‌دهد که ممکن است فعالیت‌های خصمانه روی زمین در آن زمان در حال انجام بوده‌است.

او همچنین می‌گوید اسرائیل می‌تواند عامل چنین حملاتی باشد. ندیمی معتقد است با توجه به اینکه مذاکرات هسته‌ای در جریان است که نمی‌توان انتظار داشت که جمهوری اسلامی در این مورد حقیقت را بگوید.

هوشنگ حسن‌یاری تحلیل‌گر مسائل نظامی در کانادا هم در این‌باره به تلویزیون ایران اینترنشنال می‌گوید: «تناقضاتی که در گفته‌های مقامات نظامی و غیرنظامی جمهوری اسلامی وجود دارد نشان‌دهنده وضعیت سردرگمی جمهوری اسلامی در برخورد با چنین مواردی است.» او این انفجارات را نتیجه نفوذ نیروهای خارجی می‌داند و معتقد است نمی‌توان انتظار داشت که جمهوری اسلامی در این مورد حقیقت را بگوید.

پیش از این مواردی بوده که چند روز بعد از اینکه صدای انفجار یا شعله‌های آتش دیده و شنیده شده، تصاویر ماهواره‌ای از پیش و پس از وقوع اتفاق از آن ناحیه، نشان‌دهنده گستره واقعه بوده‌است. مشهورترین این موارد انفجار شرق تهران بود که ابتدا اخبار تلویزیون ایران آن را به نشت گاز چند مخزن گاز ۵هزار لیتری نسبت داد اما تصاویر ماهواره‌ای مدتی بعد نشان از ابعاد بسیار گسترده‌تر ماجرا داشت.

توصیف اخبار تلویزیون ایران از واقعه شرق تهران که مدعیست صدای شنیده شده و شعله‌های انفجار شرق تهران ناشی از نشت گاز ۳ مخزن کوچک ۵هزار لیتری گاز مایع بوده‌است:

تصاویر ماهواره‌ای از ابعاد انفجار، چند روز بعد:

ساعت ۲۳:۳۰ روز شنبه ۲۵ دی‌ماه ۱۴۰۰ گزارش‌هایی درباره شنیده شدن چند صدای مهیب شبیه به صدای انفجار در استان‌های غربی ایران، از جمله کرمانشاه، کردستان، ایلام و همدان و دو استان مرزی عراق سلیمانیه و خانقین منتشر شد. 

یک روز پس از این حادثه مجید میراحمدی، معاون امنیتی و انتظامی وزارت کشور و دبیر شورای امنیت کشور مدعی شد: «صدای شنیده‌شده ناشی از رعد و برق بوده و حادثه خاصی رخ نداده‌است.» واکنش‌های سایر مقامات و رسانه‌ها نیز متناقض و ناهماهنگ بود.

وسعت مناطقی که صدا در آنها شنیده شده‌ حدود ۱۰۰ هزار کیلومتر مربع است. یعنی یک دایره به شعاع ۳۰۰ کیلومتر. طبق تحقیقات دانشگاهی که جمع‌بندی آنها در سایت موسسه ملی امنیت رعد و برق ایالات متحده منتشر شده، در بهترین حالت صدای رعد نهایتا تا ۳۰ کیلومتر دورتر از محل برخورد برق شنیده می‌شود. وسعت منطقه شنیده شدن صدا به عواملی مانند رطوبت، سرعت و شدت باد، دما، پستی و بلندی‌های زمین، ابرها و.. بستگی دارد. 

هنوز اطلاعات موثقی درباره منشاء صدا منتشر نشده، اما شواهدی هست که احتمال وجود انفجار را تقویت می‌کند. پیشتر در موارد مشابه، مقام‌های جمهوری اسلامی انفجار و خرابکاری در تاسیسات هسته‌ای و نظامی را رد کرده‌اند، اما چند روز بعد اسناد و تصاویر ماهواره‌ای خلاف آن را ثابت کرده است.

با توجه به موارد بالا فکت‌نامه این گفته سردار میراحمدی، دبیر شورای امنیت کشور را «صدا ناشی از رعد و برق بوده و حادثه خاصی رخ نداده‌» را رد می‌کند و به آن نشان «شاخ‌دار» می‌دهد.