آیا زبان فارسی تنها زبان کلاسیک زنده دنیا است؟

 

این روزها در شبکه‌های اجتماعی فارسی‌زبان، یک خبر درباره زبان فارسی، بازتاب زیادی داشته است. عبدالله گنجی، مدیرمسئول روزنامه همشهری در توییتر خود نوشت: «#یونسکو اعلام کرد چهار زبان قدمتی بالای هزار سال دارند که اسم آن‌ها را زبان کلاسیک گذاشته‌اند: یونانی، لاتین، سنسکریت و فارسی. از این چهار زبان فقط زبان فارسی زنده است و در دوران مدرن استفاده می‌شود.»

?s=20

گنجی در توییت خود، تصویری از منبع خبر، یعنی روزنامه همشهری منتشر کرده است. با جستجو در آرشیو روزنامه همشهری، به مصاحبه‌ای می‌رسیم که در آن به این موضوع اشاره شده است.

رضامراد صحرایی، استاد آموزش زبان فارسی در مصاحبه با روزنامه همشهری گفته است:

«یونسکو چهار زبان را به‌عنوان زبان‌های کلاسیک معرفی کرده است: یونانی، لاتین، سنسکریت و فارسی. تنها زبان کلاسیکی که زنده است و هنوز سخنور دارد، فارسی است. یک زبان کلاسیک عمری بیش از هزار سال و ادبیات غنی دارد.»

پس از انتشار این مصاحبه، سایت‌های خبری مثل رکنا، مطلبی را با این تیتر منتشر کردند: «یونسکو: فارسی تنها زبان کلاسیک زنده دنیا است.» 

اما آیا مفهومی به نام «زبان کلاسیک» وجود دارد؟ آیا فارسی یک زبان کلاسیک بوده و «تنها» زبان قدیمی زنده جهان است؟

رضامراد صحرایی به فکت‌نامه چه می‌گوید؟

همان‌طور که در مقدمه مطلب نوشتیم، نقل قول اصلی که منجر به انتشار این خبرها شده، از مصاحبه یک استاد آموزش زبان فارسی به نام رضامراد صحرایی با همشهری استخراج شده است. ما نیز به سراغ او رفتیم. از او درباره منبع این صحبت سوال کردیم و پرسیدیم که آیا صحبت‌هایش دقیق و درست منتقل شده است؟ 

او در جواب به فکت‌نامه گفت: «نه البته به طور دقیق. من به سخنرانی معروف سر ویلیام جونز (واژه شناس) در آن دادگاه معروف در هندوستان سال ۱۷۸۰ اشاره‌ای کردم که بحث زبان‌های کلاسیک مطرح شد. اینکه بعدا یونسکو هم چنین کاری کرده را هم من در برخی مصاحبه‌های بزرگان دیده بودم. خصوصا یادم هست که در نوشته مرحوم ایرج افشار و در یکی از کارهای ناتل خانلری دیده بودم. البته این که فارسی تنها زبان قدیمی جهان است یک پدیده بدیهی است.»

او همچنین در پاسخ به این سوال ما، تیتر «یونسکو: فارسی تنها زبان کلاسیک زنده دنیا است» را تایید کرد و گفت: «بله. من در منابع زیادی خوانده‌ام که فارسی تنها زبان کلاسیک زنده دنیاست. من در منابع متعددی خوانده بودم که عموما منابع قدیمی هم هستند. ببینید در این منابع بحث زبان‌های کلاسیک مطرح می‌شود و با تعبیری که می‌کنند زبانی که بیش از چند هزار سال عمر دارد، ادبیات غنی دارد، صورتی از گونه نخستین آن است و … 

من خودم با توجه به این که در جاهایی خوانده بودم دیگر همه ویژگی‌ها را تطبیق ندادم برایم قابل فهم بود که موضوع مطرح شده درست است.»

او همچنین با توییت عبدالله گنجی نیز موافق است و در پاسخ فکت‌نامه می‌گوید: «من آقای گنجی را نمی‌شناسم اما حرفش به نظرم درست است.»

آیا یونسکو مفهومی به نام زبان کلاسیک را تعریف کرده است؟

نه آقای صحرایی در مصاحبه خود به منبع مشخصی در این زمینه اشاره کرده و نه ما اساسا چنین چیزی را پیدا کرده‌ایم. به طور کلی عبارت Classical Language حتی یک بار هم در وبسایت یونسکو استفاده نشده است. یونسکو در صفحه مربوط به زبان فارسی، به خصوصیات این زبان و آمار کسانی که به این زبان صحبت می‌کنند پرداخته اما اشاره‌ای به این مساله که این زبان تنها زبان کلاسیک زنده جهان است، نکرده است.

آنچه می‌دانیم این است که در منابع و بیانیه‌های عمومی و رسمی یونسکو، به این موضوع اشاره نشده است و اساسا مشخص نیست یونسکو درباره عبارت «زبان کلاسیک» چه اظهارنظری کرده باشد.

دیگر منابع درباره «زبان کلاسیک» چه می‌گویند؟

یکی از افرادی که درباره مفهوم «زبان کلاسیک» تحقیق کرده، دکتر جرج هارت، استاد زبان‌شناسی دانشگاه کالیفرنیا، برکلی است. او در مطلبی که درباره «کلاسیک بودن زبان تامیل» منتشر کرده، زبان تامیل را در میان زبان‌های دیگری چون سنسکریت، یونانی، لاتین، چینی، فارسی و عربی قرار می‌دهد. در واقع از دید او، تعداد زبان‌های کلاسیک، بیش از چهار تاست و به نظر می‌رسد به غیر از فارسی، زبان‌های دیگری نیز در این طبقه‌بندی قرار می‌گیرند که هم کلاسیکند و هم در حال حاضر تعداد زیادی از افراد به این زبان‌ها صحبت می‌کنند.
ادوارد ساپیر (۱۹۳۹-۱۸۸۴) نیز یکی دیگر از زبان‌شناسان برجسته‌ای است که در این زمینه مطالعه کرده است. او در کتاب «زبان» (که با ترجمه علی محمد حق‌شناس به فارسی ترجمه شده) به این موضوع اشاره می‌کند که یکی از خصوصیت‌های «زبان کلاسیک» میزان تاثیری است که آن زبان در طول تاریخ بر زبان‌های دیگر و فرهنگ‌های دیگر گذاشته و گسترده شده است. 

او در تقسیم‌بندی خود، فارسی را یکی از زبان‌های کلاسیک نمی‌داند. از نگاه او چینی کلاسیک، سنسکریت، عربی، یونانی و لاتین جزو زبان‌های کلاسیک به شمار می‌روند. حتی اگر بخواهیم فارسی را نیز به این گروه اضافه کنیم، باز هم زبان‌هایی را مشاهده می‌کنیم که هنوز تعداد زیادی آن را صحبت می‌کنند.

ما به طور کلی در تحقیقات خود متوجه شدیم اساسا دسته‌بندی‌ای به اسم «زبان کلاسیک» مورد قبول همه کارشناسان زبانشناسی نیست و چیزی نیست که همه بر سر آن به عنوان یک فکت قطعی توافق داشته باشند.

جمع‌بندی

عبدالله گنجی، مدیرمسئول روزنامه همشهری در توییتی به نقل از این روزنامه نوشت که یونسکو چهار زبان یونانی، لاتین، سنسکریت و فارسی را به عنوان زبان‌های کلاسیک اعلام کرده زیرا بیش از هزار سال قدمت دارند و در این میان فارسی، تنها زبان کلاسیک زنده دنیاست.

منبع این نقل قول، مصاحبه روزنامه همشهری با رضامراد صحرایی، استاد آموزش زبان فارسی است. او در گفتگو با فکت‌نامه نیز این موضوع را بدیهی دانست اما منبعی در این زمینه مربوط به یونسکو معرفی نکرد. ما نیز در جستجوهای خود عبارت «زبان کلاسیک» را در اسناد یونسکو پیدا نکردیم و در بررسی خود به چنین موضوعی برنخوردیم.

مفهوم زبان کلاسیک نیز تعبیری همه‌گیر و پذیرفته‌شده در علم زبان‌شناسی نیست. به عنوان مثال دو متخصص این رشته، تعاریف مختلفی از این مفهوم ارائه کرده‌اند. یکی از آنها فارسی را (با تعریف خود) جزو زبان‌های کلاسیک نمی‌داند و دیگری نیز به جز فارسی زبان‌های زنده‌ای چون یونانی، چینی و عربی را نیز در این طبقه‌بندی قرار می‌دهد. ضمن اینکه می‌توانیم به زبان‌هایی قدیمی چون عبری، یونانی و سریانی نیز اشاره کنیم که هنوز مردم به این زبان‌ها صحبت می‌کنند.

بنابراین فکت‌نامه به این ادعا که «طبق اعلام یونسکو؛ فارسی تنها زبان کلاسیک زنده دنیاست» نشان «نادرست» می‌دهد.