آیا ایران بعد از گینه رکورددار کودک‌همسری در جهان است؟

در دو هفته گذشته و پس از آن که مرکز آمار ایران گزارش آماری ازدواج کودکان در بهار ۱۴۰۰ را منتشر کرد، مطالبی در رسانه‌ها، سایت‌های خبری و شبکه‌های اجتماعی به این مضمون منتشر شد که ایران بعد از گینه رکورددار ازدواج دختران کم سن وسال است. 

بعضی رسانه‌ها هم در گزارش‌های خود نوشتند: «ایران پس از گینه پایین‌ترین سن قانونی ازدواج را در جهان دارد.

عبدالصمد خرمشاهی، حقوقدان یکی از افرادی است که این موضوع را در گفت‌وگو با خبرگزاری ایسنا نقل کرده است. خرمشاهی روز ششم آذر ماه ۱۴۰۰ در بخشی از گفت‌وگویی که با ایسنا درباره کودک همسری و نقش قانون برای جلوگیری از این ازدواج‌‌ها انجام داده، با اشاره به گزارش اخیر مرکز آمار درباره رشد کودک همسری گفته است: «آمارها نشان می‌دهد که ما بعد از کشور گینه، بیشترین آمار ازدواج دختران کم سن و سال را داریم.» 

آیا ایران رکوردار کودک همسری در جهان است؟ آیا ایران بعد از گینه بیشترین آمار دختران کودک همسر را  دارد؟ مبنای آماری این خبر چیست؟ آیا ایران رکوردار حداقل سن ازدواج دختران است؟

پیگیری منبع خبر

از آقای خرمشاهی درباره منبع این خبر سوال کردیم که در پاسخ به فکت‌نامه می‌گوید: 

«این را خبرگزاری‌های مختلفی مثل ایسنا، اسپوتنیک و پانا به نقل از یک خانمی [سمیه رنگین‌کمان] که پژوهشگر مطالعات حوزه‌ خانواده است، حدود یک هفته پیش از مصاحبه من با ایسنا نقل کرده بودند. من به نقل از آن‌ها عنوان کردم.» 

جستجوی نام خانم سمیه رنگین‌کمان و نام کشور گینه در گوگل ما را به خبرهایی می‌رساند که روز اول آذر ۱۴۰۰ و همزمان با انتشار آمارهای مرکز آمار از ازدواج کودکان منتشر شده است.  

«ایران پس از گینه رتبه دوم حداقل سن ازدواج را دارد». این تیتر گزارشی است که اول آذر، شش روز پیش از مصاحبه آقای خرمشاهی، در همان خبرگزاری‌هایی منتشر شده که آقای خرشماهی به عنوان منبع از آن‌ها نام برده است: یعنی خبرگزاری اسپوتنیک، خبرگزاری پانا و سایت خبری رکنا. منبع هر سه اما گزارشی است که همان روز در سایت ایسنا منتشر شده و استناد به نقل قولی است از خانم سمیه رنگین‌کمان است. 

خانم رنگین کمان پژوهشگر مقطع دکتری رشته مطالعات حقوق خانواده در پژوهشکده خانواده دانشگاه شهید بهشتی است. اصل جمله‌‌ای که به نقل از او در ایسنا منتشر شده این است: 

«ایران پس از کشور گینه که حداقل سن ازدواج در آن ۱۲ سال است، با حداقل سن ۱۳ سال شمسی برای ازدواج، رتبه دوم را دارد. در برخی کشورها نیز مانند موزامبیک، ماداگاسکار ونزوئلا و بولیوی حداقل سن ازدواج ۱۴ سال است.»

بنابراین به نظر می‌رسد برداشت عبدالصمد خرمشاهی از آنچه خانم رنگین‌کمان عنوان کرده، اشتباه است. 

فکت‌نامه با سمیه رنگین‌کمان تماس گرفت تا از او درباره جزییات آنچه به نقل از ایشان بیان شده، سوال کند. خانم  رنگین‌کمان به «فکت‌نامه» می‌گوید: 

«من گفتم ایران در حداقل سن قانونی ازدواج کودکان بعد از گینه قرار دارد.» او می‌گوید که منبع او برای این گفته مقاله‌ای است که خانم دکتر ماهرو غدیری آن را تدوین کرده‌است. این مقاله که خانم رنگین‌کمان لینک آن را برای فکت‌نامه فرستاد، با عنوان «سن و رضایت به ازدواج از منظر نظام بین المللی حقوق بشر» منتشر شده است. موضوعی که خانم رنگین‌کمان در گفت‌وگو با ایسنا به آن اشاره کرده در بخشی از مقاله به این صورت مطرح شده است:

«تنها چهار کشور در جامعه بین‌المللی (عربستان، مالدیو، گامبیا و سودان ) حداقل سن ازدواج را مشخص نکرده‌اند و ایران در بین کشورهای جهان بعد از گینه (۱۲سال ) پایین‌ترین سن ازدواج برای دختران، یعنی  ۱۳سال را پذیرفته است؛ البته ازدواج دختران کمتر از ۱۳ سال و پسران کمتر از ۱۵ سال با اذن ولی و به شرط مصلحت مولی علیه و با مجوز دادگاه امکان‌پذیر است و وضعیت ایران شبیه به وضعیت کشورهایی است که حداقل سن ازدواج را مشخص نکرده‌اند . پایین‌ترین سن در سایر کشورها نظیر موزامبیک، ماداگاسکار، ونزوئلا و بولیوی ۱۴ سال است.»

اما آیا ادعاهای مطرح شده در این گزارش درست است؟ برای پاسخ به این سوال باید ببینم ادعاهای مطرح شده در این مقاله درباره ایران، گینه و سایر کشورها چقدر واقعیت دارد. 

آیا حداقل سن ازدواج در ایران ۱۳ سال است؟ 

خیر. در ایران چیزی به اسم حداقل سن قطعی ازدواج وجود ندارد، با اینکه گفته می‌شود در قانون مدنی حداقل سن ازدواج ۱۳ سال است، اما در متن قانون (ماده ۱۰۴۱ قانون مدنی)، صرفا ازدواج دختران زیر سن ۱۳ سال صرفا منوط به «اذن ولی به شرط مصلحت با تشخیص دادگاه صالح» شده است. 

در ایران سالانه صدها ازدواج به ثبت رسمی می‌رسد که در آنها سن دختر کمتر از ۱۳ سال است. به طور مثال طبق داده‌های تفصیلی سازمان ثبت احوال در سالنامه آماری سال ۱۳۹۹ در فاصله سال ۱۳۹۲ تا ۱۳۹۹ در مجموع ۱۳,۴۸۷ ازدواج به طور رسمی به ثبت رسیده که در آنها سن دختر ۱۲ سال یا کمتر بوده است. 

آیا حداقل سن ازدواج دختران در گینه ۱۲ سال است؟

خیر. جواب این سوال هم منفی است. طبق قانون مدنی و قانون حمایت از کودکان در گینه، ازدواج کودکان زیر ۱۸ سال در این کشور ممنوع است. 

با این حال بر اساس گزارش‌های حقوق بشری در جریان ازدواج‌های غیرقانونی موارد زیادی از کودک‌همسری در این کشور انجام می‌شود.

حداقل سن قانونی در کشورهای دیگر چقدر است؟  

براساس گزارش سال ۲۰۲۰سازمان ملل متحد گزارش سال ۲۰۲۰ سازمان ملل متحد، حداقل سن ازدواج در بیشتر کشورهای جهان برای پسران و دختران ۱۸ سال تعیین شده ولی برخی کشورها از جمله کشورهای اسلامی از این قاعده پیروی نکرده و سنی پایین‌تر را حداقل سن ازدواج تعیین کرده‌اند. 

آن‌طور که در جدول فوق قابل مشاهده است اکثر کشورهای اسلامی نیز حداقل سن ازدواج را برای برای پسران ۱۸ و برای دختران بین ۱۵ تا ۱۸ سال در نظر گرفته اند. ایران در کنار لنبان، برونئی، سودان تنها کشورهایی هستند که حداقل سن ازدواج را زیر ۱۵ سال به رسمیت شناخته اند. کشور چاد نیز به رغم تصویب ۱۸ سال به عنوان حداقل سن ازدواج ولی مشروط به نظر دادگاه اجازه می‌دهد دختران بالای ۱۳ سال ازدواج کنند. سریلانکا و یمن نیز دو کشوری هستند که اساسا قانونی به نام حداقل سن ازدواج ندارند. برخی کشورها نیز مانند امارات با اجازه دادگاه به دخترانی که زیر سن قانونی هستند ولی به بلوغ رسیده‌اند اجازه ازدواج می‌دهند.

عربستان سعودی نیز از جمله کشورهایی بود که پیشتر قانونی برای تعیین حداقل سن ازدواج نداشت. این کشور در دسامبر ۲۰۱۹ در جریان اصلاحات قانونی، ازدواج کودکان زیر ۱۸ سال را ممنوع اعلام کرد.

آمار کودک‌همسری در کدام کشورها و مناطق جهان بالاتر است؟ 

بر اساس برآوردهای یونیسف نرخ ازدواج کودکان زیر ۱۸ سال در کشورهای آفریقایی حدود ۳۷ درصد و در برخی کشورها مانند نیجر،‌ آفریقای مرکزی و چاد بین ۶۷ تا ۷۶ درصد است. این نسبت تا ۱۰ سال پیش در جنوب آسیا ۴۹ درصد بوده که تا الان به حدود ۳۰ درصد کاهش پیدا کرده است. 

نرخ کودک‌همسری در ایران چقدر است؟ 

جواب این سوال بستگی به این دارد که حداقل سن ازدواج را چه فرض کنیم. 

اگر بر اساس استاندارد بین‌المللی ازدواج زیر ۱۸ سال دختران (۱۷ سال یا کوچک‌تر) را مصداق کودک‌همسری بدانیم در ۸ سال گذشته کمی بیش از یک پنجم (۲۱درصد) ازدواج‌های ثبت شده در ایران مصداق کودک‌همسری‌اند. 

اگر بر اساس عرف رسانه‌ای ازدواج زیر ۱۵ سال دختران (۱۴ سال یا کمتر) را کودک‌همسری بدانیم نرخ کودک‌همسری حدود ۵/۳ درصد محاسبه می‌شود. 

اگر مبنا را از ازدواج زیر ۱۳ سال دختران (۱۲ ساله یا کوچک‌تر) قرار دهیم، نرخ کودک‌همسری حدود ۰/۳ درصد خواهد شد. یعنی از هر هزار ازدواج ثبت شده در دفاتر ثبت احوال، در ۳ مورد ازدواج با اجازه والدین تایید و تشخیص و تایید دستگاه‌ قضایی به ثبت رسیده است. 

جمع‌بندی

اخیرا در رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی شایعه شده «بعد از گینه، ایران بیشترین آمار ازدواج دختران کم سن را در جهان دارد». 

این جمله برداشت اشتباهی از گفته‌های یک پژوهشگر حقوق خانواده است که اخیرا در نشستی گفته است «ایران پس از کشور گینه که حداقل سن ازدواج در آن ۱۲ سال است، با حداقل سن ۱۳ سال شمسی برای ازدواج، رتبه دوم را دارد.» 

هیچ کدام از این دو گزاره درست نیستند. نه ایران بعد از گینه بالاترین آمار ازدواج دختران کم و سن و سال را دارد و نه ایران بعد از گینه دومین کشوری است که پایین‌ترین سن قانونی ازدواج را در جهان دارد. 

سن قانونی ازدواج در کشور گینه ۱۸ سال است و در ایران طبق قانون در صورت «اذن ولی به شرط مصلحت با تشخیص دادگاه صالح» هیچ منع قانونی برای ازدواج حتی دختران زیر ۱۳ سال وجود ندارد. 

بر اساس برآوردهای یونیسف نرخ ازدواج کودکان زیر ۱۸ سال در کشورهای آفریقایی حدود ۳۷ درصد و در برخی کشورها مانند نیجر،‌ آفریقای مرکزی و چاد بالای ۶۷ درصد است. این نسبت تا ۱۰ سال پیش در جنوب آسیا ۴۹ درصد بوده که تا الان به حدود ۳۰ درصد کاهش پیدا کرده است. این در حالی است که طبق آمار رسمی ایران، طی ۷ سال گذشته در حدود ۲۱ درصد ازدواج‌ها سن دختر زیر ۱۸ سال بوده است. نرخ ازدواج دختران زیر ۱۵ سال ۵/۳ درصد و نرخ ازدواج دختران زیر ۱۳ سال حدود ۳ هزارم کل ازدواج‌های ثبت شده است. 

در فاصله سال‌های ۱۳۹۲ تا ۱۳۹۹ در مجموع ۱۳,۴۸۷ ازدواج دختران زیر ۱۳ سال، ۲۷۴,۹۶۹ ازدواج دختران زیر ۱۵ سال و ۱,۰۷۷,۴۴۹ ازدواج دختران زیر ۱۸ سال توسط سازمان ثبت احوال ایران به ثبت رسیده است. 

با این حساب فکت‌نامه ضمن تاکید بر اینکه کودک‌همسری در ایران یک مساله جدی است، ادعای مطرح شده به این مضمون را که «ایران بعد از گینه بیشترین آمار ازدواج دختران کم‌سن را دارد» یا «ایران بعد از گینه پایین‌ترین سن قانونی ازدواج را در جهان دارد» رد می‌کند و به آن نشان «شاخ‌دار» می‌دهد.