آیا دولت سیزدهم استقراض از بانک مرکزی را متوقف کرده است؟

ابراهیم رئیسی، رئيس دولت سیزدهم یکشنبه شب، ۱۴ آذرماه ۱۴۰۰، در یک گفت‌وگوی تلویزیونی گزارشی از عملکرد ۱۰۰ روز کاری دولت خود ارائه کرد. در این گزارش رئیس دولت سیزدهم گفت: «امروز سه ماه از کار دولت می‌گذرد و حقوق و دستمزد در کشور بدون استقراض از بانک مرکزی پرداخت می‌شود.»

او همچنین در جای دیگری از این گفت‌وگو تاکید کرد که «استقراض از بانک مرکزی به معنای خلق پول است و دولت نسبت به خلق پول حساسیت جدی دارد».

البته رئیس قوه مجریه در این گفت‌وگو به این پرسش که «دولت با استفاده از چه شیوه‌هایی به غیر از استقراض از بانک مرکزی توانست هزینه‌ها را تامین کند؟» پاسخ روشنی نداد.

پیش از ابراهیم رئیسی، احسان خاندوزی وزیر اقتصاد دولت در مهرماه امسال گفته بود: «دولت سیزدهم در شهریور بدون یک ریال استقراض جدید از بانک مرکزی توانست بودجه خود را تامین کند.»

اما آیا دولت برای تامین کسری بودجه خود قرض گرفتن از بانک مرکزی را کنار گذاشته است؟ اگر چنین است منابع مورد نیاز دولت برای جبران کسری بودجه از کدام محل تامین شده است؟

با مراجعه به آمارهای بخش پولی - بانکی بانک مرکزی به راحتی می‌توان به این سوال‌ها پاسخ داد، اما آمارها بعد از شهریور ماه هنوز به روز نشده‌اند، برای همین تلاش کردیم از دو طریق راهی برای پیدا کردن جواب این سوال‌ها پیدا کنیم. 

اول، بر اساس گزارش‌های کلی بانک مرکزی از متغیرهای پولی اظهارات رئیس کل بانک مرکزی در نشست مطبوعاتی روز ۱۵ آذرماه تصویری از وضعیت کلی ترسیم کنیم. 

و دوم بازخوانی مطالبی که اخیرا عبدالناصر همتی، رئیس کل پیشین بانک مرکزی درباره روش کار دولت برای تامین کسری بودجه مطرح کرده است. 

اما پیش از آن ببینیم فرآیند استقراض دولت از بانک مرکزی چگونه است؟ 

فرآیند استقراض دولت از بانک‌مرکزی با واسطه‌گری بانک‌ها چگونه انجام می‌شود؟

این فرآیند می‌تواند روش‌های مختلفی داشته باشد. 

تا اواخر دهه ۱۳۷۰ خورشیدی متدوال‌ترین روش تامین کسری بودجه استقراض مستقیم از بانک مرکزی بود. به این صورت که دولت مستقیم از بانک مرکزی پول می‌گرفت، این رقم به حساب بدهی دولت به بانک مرکزی نوشته می‌شد و بدون واسطه منجر به افزایش پایه پولی* می‌شد. در برنامه توسعه سوم (۱۳۷۹ تا ۱۳۸۳) این کار ممنوع شد، اما استقراض دولت‌ها از بانک مرکزی متوقف نشد، بلکه شکل غیرمستقیم پیدا کرد. 

متداول‌ترین این روش از استقراض، بدین صورت است که دولت نیازهای خود را از طریق گرفتن وام و تسهیلات از بانک‌ها جبران می‌کند، و دست آخر  بانک مرکزی مجبور می‌شود با اضافه برداشت از بانک مرکزی موافقت کند. یعنی در اجزای پایه پولی به جای آنکه خالص بدهی دولت به بانک مرکزی زیاد شود، روی کاغذ خالص بدهی بانک‌ها به بانک مرکزی افزایش پیدا می‌کند. 

روش دیگری که در سال‌های اخیر متداول شده تامین منابع مالی از طریق خرید اجباری اوراق بدهی دولت توسط بانک‌ها است. بدین ترتیب که بانک‌ها مکلف شوند با استفاده از منابع بانک مرکزی چه استقراض از بانک مرکزی و چه اضافه برداشت از این بانک، اوراق بدهی دولتی را خریداری کنند. دولت منابع ریالی خود را با فروش اوراق بدهی دولتی فروخته اما از آنجا که در واقع بانک‌ها، صندوق‌های سرمایه‌گذاری و شرکت‌های وابسته به آنها این اوراق را در واقع با استفاده از منابع بانک‌مرکزی خریده‌اند به رشد پایه پولی و نقدینگی دامن زده‌اند. 

علاوه بر این روش دیگری هم که در سال‌های اخیر خبرساز شده، فروش دلارهای مسدود شده در خارج ایران توسط دولت به بانک مرکزی است. عبدالناصر همتی، رئیس پیشین بانک مرکزی در خرداد ۱۴۰۰ گفته بود: 

«[شورای عالی هماهنگی اقتصادی] من را مجبور کردند ۵/۵ میلیارد دلار از صندوق توسعه ملی و ارز مسدود شده را تبدیل به ریال کنم و نقدینگی ایجاد کنم»

آمارهای بانک مرکزی چه می‌گویند؟

اگرچه جزئیات آمارهای پولی و بانکی بعد از شهریور ماه هنوز در دست نیست، اما گزارش‌های کلی و اظهارات رئیس کل نشان می‌دهد رشد پایه پولی در مهر ماه و آبان ماه حدود ۲درصد بوده است. 

بانک مرکزی در گزارشی به تاریخ ۹ آذر ۱۴۰۰ بدون اشاره به جزئیات از متغیرهای پولی و بانکی در مهرماه در دسترس باشد، نرخ رشد پایه پولی را در مهرماه امسال نسبت به ماه مشابه پارسال ۳۶/۴ درصد اعلام کرده است. با این حساب باید رقم پایه پولی در مهر ماه ۱۴۰۰ باید بیش از ۵۳۰ هزار میلیارد تومان باشد.

همچنین در این گزارش گفته شده نرخ رشد پایه پولی در پایان مهرماه ۱۴۰۰ نسبت به پایان سال ۱۳۹۹، رشدی معادل ۱۵/۵ درصد داشته که در مقایسه با رشد متغیر مذکور در دوره مشابه سال قبل (۱۰/۱ درصد) به میزان ۵.۴ واحد درصد افزایش یافته است. می‌توان محاسبه کرد که رشد ماهانه پایه پولی در مهرماه به ۲/۱ درصد رسیده است که از نرخ‌های رشد ماهانه دو ماه قبل بالاتر است و نشان می‌دهد که روند رشد پایه پولی در مهرماه شتاب بیشتری گرفته است.

بر اساس گزارش بانک مرکزی ایران در این مقطع، «مطالبات بانک مرکزی از بانک‌ها» و «خالص دارایی­های خارجی بانک مرکزی» به ترتیب با سهمی معادل ۸/۵ و ۶/۶ واحد درصد بیشترین سهم را در رشد پایه پولی داشته­ اند.

از طرفی علی صالح‌آبادی، رئیس کل بانک مرکزی ایران در نشست خبری روز دوشنبه ۱۵ آذرماه اعلام کرده است که «در هشت ماهه سال جاری، رشد پایه پولی ۱۷/۸ درصد بوده است.»

با این حساب رقم پایه پولی در آبان ماه به حدود ۵۴۰/۶ هزار میلیارد تومان رسیده است، این رقم به معنای آن است که رشد ماهانه پایه پولی در آبان‌ماه حدود ۲ درصد بوده است و بدین ترتیب روند افزایش پایه پولی در این ماه نیز حفظ شده است.

البته صالح‌آبادی توضیح داده که «سهم خالص دارایی های خارجی ۶/۵  واحد درصد بوده است» و نتیجه گرفته است که «سهم افزایش خالص دارایی‌های خارجی بانک مرکزی نسبت به سال گذشته پایین‌تر بوده است.»

تداوم نرخ رشد پایه پولی در محدوده ۲ درصد که بالاتر از شتاب رشد این متغیر در ماه‌های مرداد و شهریور است نشان می‌دهد، به رغم آنکه رئیس دولت از حساسیت جدی دولت نسبت به خلق پول سخن گفته و مسعود میرکاظمی، رئیس سازمان برنامه، رشد پایه پولی را خط قرمز دولت اعلام کرده بود، این متغیر پولی همچنان به شکل قابل توجهی در حال افزایش است.

برای رسیدن به پاسخ درست اینکه کدام عوامل و اجزا موجب رشد پایه پولی شده نیازمند آمارهای پولی ماه‌های مهر و آبان هستیم اما تغییرات شش ماهه بدهی بانک‌ها به بانک مرکزی نشان می‌دهد که روند تغییرات این جزء پایه پولی در مرداد و شهریور افزایش داشته است.

دولت رئیسی مخارج دولت را از چه طریقی تامین کرده است؟ 

جواب قطعی این سوال معلوم نیست، اما گفته‌های اخیر عبدالناصر همتی، رئیس کل پیشین بانک مرکزی می‌تواند تصویری نسبتا روشن از وضعیت ترسیم کند. 

رئیس کل اسبق بانک مرکزی روز یکشنبه ۱۴ آذرماه ۱۴۰۰ در توییتی، با طرح این پرسش که «چاپ پول متوقف شده است؟» روش‌هایی را که از سوی دولت برای تامین منابع ریالی و جبران کسری بودجه استفاده شده، معرفی کرد.  

در این توییت، عبدالناصر همتی، اول تصریح کرده است که « تأمین مالی دولت از بانک‌ها و برداشت آنها [بانک‌ها] از بانک مرکزی تا رقم۸۰  همت [هزار میلیارد تومان] در آخر آبان همان چاپ پول است.» این بخش از توییت رئیس کل اسبق بانک مرکزی با عدد و رقم نشان می‌دهد که دولت استقراض مستقیم از بانک مرکزی را به استقراض به واسطه بانک‌ها تغییر داده است، هرچند نتیجه این دو روش در نهایت تفاوت چندانی ندارد.

روش دیگری که همتی در توئیت خود به آن اشاره کرده است «خرید ارز دولت با نرخ نیمایی توسط بانک مرکزی» است که به نوشته او «در رشد پایه پولی نمایان خواهد شد.»

توییت رئیس کل پیشین بانک مرکزی بند سومی هم دارد که در آن بخشی از دلیل «کندی رشد پایه پولی» به «تأمین واردات دارو و نهاده با منابع بانک مرکزی» نسبت داده شده است.

حدود یک و ماه نیم پیش نیز، همتی در توییتی که در روزهای نخست آبان‌ماه و در پاسخ به سخنان احسان خاندوزی، وزیر امور اقتصادی و دارایی منتشر کرده بود، آشکارا مسیر تامین مالی دولت را فشار بر بانک‌ها و صندوق‌های آنها معرفی کرده و نوشته بود: 

«خوب است بدانیم تامین کسری از طریق فشار به بانک‌ها و صندوق‌های آنها نیز منجر به اضافه برداشت سنگین از بانک مرکزی می شود،که شده است. نتیجه، استقراض غیر مستقیم و بسط پایه پولی است. آمارهای پولی مهرماه مشخص می‌کند!»

آمار پولی - بانکی مهر ماه ۱۴۰۰ تا زمان انتشار این گزارش منتشر نشده است. 

* پایه پولی به معنی پولی است که از سوی بانک مرکزی به اقتصاد تزریق می‌شود. پایه پولی حاصل جمع «خالص بدهی بانک‌ها به بانک مرکزی»، «خالص بدهی بخش دولتی به بانک مرکزی»، «خالص دارایی‌های خارجی بانک مرکزی» (معادل آن بانک مرکزی ریال وارد بازار می‌کند) و «خالص سایر اقلام» است.
پایه پولی از سمت مصارف نیز سرجمع «اسکناس و مسکوک در جریان» و «سپرده‌های بانک‌ها و موسسات اعتباری نزد بانک مرکزی» را شامل می‌شود.

ابراهیم رئیسی می‌گوید: «امروز سه ماه از کار دولت می‌گذرد و حقوق و دستمزد در کشور بدون استقراض از بانک مرکزی پرداخت می‌شود.»

این اولین بار نیست که مقام‌های دولت سیزدهم چنین ادعایی را مطرح می‌کنند. پیش از رئیسی، احسان خاندوزی نیز در ادعایی مشابه گفته بود هزینه‌های دولت بدون یک ریال از استقراض بانک مرکزی تامین شده است. 

هنوز آمارهای پولی - بانکی دو ماه گذشته منتشر نشده که بتوان با قطعیت گفت در سه ماه گذشته هزینه‌های دولت از چه راهی تامین شده است، اما گزارش‌های کلی بانک مرکزی، اظهارات رئیس کل و شواهد و قرائن نشان از آن دارد که روند رشد ماهانه پایه پولی در شهریور، مهر و آبان امسال  به ترتیب  ۰/۶،  ۲ و ۲/۱ درصد بوده است. از مجموع حدود ۸۲ هزار میلیارد تومان افزایش پایه پولی در سال ۱۴۰۰ چیزی حدود ۲۵ هزار میلیارد تومان مربوط به سه ماه گذشته است.

پایه پولی به معنی پولی است که از سوی بانک مرکزی به اقتصاد تزریق می‌شود. پایه پولی حاصل جمع «خالص بدهی بانک‌ها به بانک مرکزی»، «خالص بدهی بخش دولتی به بانک مرکزی»، «خالص دارایی‌های خارجی بانک مرکزی» (معادل آن بانک مرکزی ریال وارد بازار می‌کند) و  «خالص سایر اقلام» است. 

تاکنون مقام‌های دولتی اعلام نکرده‌اند، هزینه‌های دولت در ماه‌های گذشته چگونه تامین شده است، اما شواهد و قرائن نشان می‌دهد منابع مالی دولت عمدتا از طریق بانک‌ها - و تکلیف خرید اوراق دولتی توسط بانک‌ها- تامین شده است. که در در واقع از طریق اضافه برداشت بانک‌ها از بانک مرکزی تامین می‌شود. 

به عبارتی فرآیند استقراض از بانک مرکزی به روش مستقیم  یا غیرمستقیم ادامه داشته است.

با این اوصاف فکت‌نامه به این ادعای ابراهیم رئیسی که «در سه ماه نخست سال حقوق و دستمزد کارکنان بدون استقراض از بانک مرکزی پرداخت شده است» نشان «نادرست» می‌دهد.