سعید اسماعیلی
متخصص طب سنتی
بادکش باعث افزایش سطح اکسیژن خون در بیماران مبتلا به کرونا می‌شود.
نادرست
آیا بادکش در درمان کووید موثر است؟
سعید اسماعیلی پزشک و «متخصص طب سنتی» در برنامه تلویزیونی اینترنتی «آن‌ایر»، در دفاع از طب سنتی مدعی شد: «عملا از ابتدای کرونا این را دیدیم که وقتی بادکش پشت ریه انجام می‌شود، سطح اکسیژن خون بالا می‌آید. من در یک بیمارستان این پدیده را دیدم. از بیست ماه پیش هم که کرونا آمد، این پدیده مشاهده شده‌بود که وقتی بادکش انجام می‌شود، سطح اکسیژن خون بالا می‌آید.»
او در ادامه در پاسخ به مجری برنامه که از او تقاضا می‌کند منابعی را برای صحت ادعایش ارايه دهد از مقاله «دکتر کریمی» که در «ژورنال علمی» چاپ شده‌است، یاد می‌کند.
بادکش یا کوزه‌اندازی (Cupping Therapy) روشی در طب باستانی چین است و به‌خصوص بعد از اینکه مایکل فلپس، شناگر مشهور آمریکایی و دارنده ده‌ها مدال طلا المپیک، آثار بادکش‌گذاری پشتش برای ماساژ را در المپیک ریو ۲۰۱۶ نمایان کرد، بسیار مشهور شد. این روش در قرون گذشته از چین به غرب برده‌شده و در دوران باستان در ناحیه گسترده‌ای از شرق دور تا اروپای مرکزی برای بهبود خستگی استفاده می‌شده‌است. در طب سنتی ایرانی دو نوع حجامت داریم، حجامت تر که با محجمه (وسیله خونگیری) مقداری خون گرفته می‌شود. و حجامت خشک، که در آن بادکش روی عضو قرار می‌گیرد و فشار کمتر هوا در داخل بادکش باعث کشیده‌شدن بافت به داخل آن می‌شود، اما خونی خارج نمی‌شود. اما آیا بادکش درمانی تاثیری در درمان کووید دارد؟ آیا اصلا به‌کاربردن اصول طب سنتی در درمان بیماری‌هایی نظیر کووید-۱۹ که منشا ویروسی دارند، موثر است؟
آیا بادکش درمانی در بالا بردن سطح اکسیژن خون موثر است؟
با جستجو در پایگاه‌های مقالات پزشکی به چند پژوهش درباره رابطه بادکش و سطح اکسیژن می‌رسیم که نتیجه اکثر آنها تنها این بوده که در آن ناحیه از بدن که بادکش شده، تغییراتی با افزایش جریان خون منطقه‌ای اتفاق افتاده‌است. معمولا اکثر این مطالعات برای درمان دردهای گردن و پشت قفسه سینه انجام شده‌است. با وجود اینکه در دوسال گذشته پژوهشگران زیادی در تلاش برای یافتن درمانی برای کووید-۱۹ هستند، تاکنون هیچ پژوهشی درباره نقش بادکش در میزان اکسیژن خون به نتیجه نرسیده و هیچ تحقیقی وجود ندارد که نشان دهد بادکش باعث بالارفتن سطح اکسیژن خون شده و آن را برای درمان بیمار مبتلا به کووید-۱۹ توصیه کند.
مطالعه‌ای که در ژورنال Traditional Chinese Medical Sciences منتشر شده مدعی است: «ما فشار منفی را به عنوان عنصر کلیدی بادکش شناسایی کردیم. بادکش ممکن است باعث توزیع مجدد اکسیژن در محل حجامت و در بافت‌های مجاور شود و در نتیجه با افزایش جریان خون منطقه‌ای، اثر درمانی ایجاد کند. همچنین ممکن است باعث تغییر متابولیک، تعدیل ایمنی و تعدیل عصبی شود. با این حال، تحقیقات بالینی دقیق بیشتری برای روشن شدن بیشتر مکانیسم پشت بادکش باید انجام شود.»
پژوهش دیگری در Biomed Opt Express وجود دارد که مدعی است بعد از بادکش، غلظت دی‌اکسی هموگلوبین در خون کاهش پیدا کرده و به اصطلاح سطح اکسیژن خون بالاتر می‌رود. اما این مطالعه که تنها روی ۱۳ نفر انجام شده در قسمت نتیجه‌گیری می‌گوید: «بادکش باعث افزایش اکسیژن در بافت محلی شد تا ترمیم یا عملکرد احتمالی بافت محلی را تسریع کند.» چنین چیزی ربطی به کاهش سطح اکسیژن در خون فرد در اثر درگیری ریوی کووید-۱۹ ندارد. تحقیق دیگری منتشر شده در Complement Integr Med هم بادکش را به دانشجویان سیگاری ۱۸ تا ۲۵ سال مرد برای بهبود عملکرد سیستم گردش خون آنها توصیه می‌کند.
دکتر مهرداد کریمی، عضو هیات علمی دانشکده طب ایرانی دانشگاه تهران و معاون پژوهشی این دانشکده که در این گفتگو نام او به میان می‌آید، یکی از افرادی است که تلاش‌های زیادی در این زمینه انجام داده که دستورالعمل‌های طب سنتی را آزمایش کند. از جمله چندین مقاله در زمینه بادکش توسط کریمی و شاگردانش در ژورنال‌های مختلف منتشر شده، اما در هیچکدام به O2 Saturation (سطح اکسیژن) اشاره نشده است.
آیا کلا بادکش در درمان موثر است؟
تعدادی زیادی تحقیق در این زمینه توسط پژوهشگران چینی انجام شده‌است، اما در کیفیت این مقالات هنوز شک و شبهه‌هایی است. در وبلاگ دانشکده پزشکی دانشگاه هاروارد یک پست عمومی وجود دارد که تلاش کرده که تلاش‌های علمی که در این زمینه انجام می‌شود را بررسی کند و به شایعات در این مورد پاسخ دهد. در این پست نوشته شده:
«اگر بادکش به رفع مشکلات کمک می‌کند، باید پرسید: چگونه؟ از منظر بیولوژیکی، مشخص نیست که چگونه استفاده از ساکشن و کشیدن خون به ناحیه زیر پوست می‌تواند این همه فواید را به همراه داشته‌باشد. مطالعات اخیر بادکش را به عنوان درمانی توصیف می‌کند که می‌تواند مقاومت بدن را تقویت کند، تعادل بین نیروهای مثبت و منفی را بازگرداند، عوامل ایجادکننده بیماری را حذف کند و گردش خون را تقویت کند. اما دقیقاً چگونه مشخص نیست. تعدادی از مطالعات این سوال را بررسی کرده‌اند، اما متاسفانه به نظر نمی‌رسد به آن پاسخ قانع‌کننده‌ای داده‌باشند. در واقع، بررسی شواهد در سال ۲۰۱۵ نشان داد که بادکش ممکن است برای درد مزمن گردن یا کمر، تسکین‌کننده باشد اما کیفیت شواهد برای نتیجه‌گیری قطعی بسیار محدود است.»
طبق این نوشته، یکی از موانع برای چنین تحقیقاتی «کارآزمایی‌های دوسو کور کنترل‌شده با دارونما» هستند که در آنها نه بیمار و نه محقق نمی‌دانند کدام درمان (واقعی یا دارونما) در یک مورد انجام شده‌است.
در یک پژوهش در ژورنال PLoS One، پزشکان مرکز طب چینی مبتنی بر شواهد، دانشگاه پزشکی چین در پکن ادعا می‌کنند که بادکش با ایجاد هیپرمی یا هموستاز در اطراف پوست فرد عمل می‌کند. یعنی جریان خون فرد را در زیر فنجان افزایش یا کاهش می‌دهد. مطالعه دیگری در مجله Evidence-based Complementary and Alternative Medicine شواهدی نشان می‌دهد که بادکش ممکن است درد را کاهش دهد. با این حال، نویسندگان آن خاطرنشان می‌کنند که محدودیت‌هایی برای کیفیت مطالعاتی وجود دارد که این را نشان می‌دهد. یک متاآنالیز که در مجله Revista Latina-Americano De Enfermagem منتشر شده، ادعا می‌کند که ممکن است شواهدی مبنی بر موثربودن بادکش در درمان کمردرد وجود داشته‌باشد. با این حال، مجدداً، محققان خاطرنشان می‌کنند که اکثر مطالعات با کیفیت پایین انجام شده و نیاز به استانداردسازی بیشتر در مطالعات آینده وجود دارد.
مطالعه دیگری که در ژورنال BMJ Open منتشر شده به نتیجه مشابهی در مورد اثربخشی بادکش برای گردن درد رسید. محققان این مطالعه هم نوشته‌اند که برای تعیین اینکه آیا بادکش درمانی واقعاً مؤثر است یا خیر، نیاز به مطالعات با کیفیت بهتر وجود دارد. همانطور که مرکز ملی سلامت مکمل و یکپارچه (NCCIH) در ایالات متحده اشاره می‌کند، هنوز تحقیقات با کیفیت برای اثبات اثربخشی حجامت و بادکش وجود ندارد.
رید بلک ولدر، رئیس سابق آکادمی پزشکان خانواده آمریکا، در مصاحبه با یک مجله عمومی (Men's Health) این‌طور حدس می‌زند: «شاید این به این دلیل است که بادکش، خون را از رگ‌های شما به سمت بافت می‌کشد و باعث می‌شود بدن شما فکر کند آسیب دیده، بنابراین یک پاسخ التهابی را شروع می‌کند و آنتی‌بادی‌ها را در آن ناحیه بسیج می‌کند تا آن را بهبود بخشد. احتمالا برای این است که بادکش را برای درمان کوفتگی تبلیغ می‌کنند.» با این‌حال او هم آن را تجویز نمی‌کند و می‌گوید: «تحقیقات کمی وجود دارد که ثابت کند هرگونه درمان واقعا با بادکش اتفاق می‌افتد.»
آیا طب سنتی اصلا توصیه‌ای در مورد بادکش برای سطح اکسیژن خون دارد؟
طب سنتی یا طب ایرانی، مجموعه دستورالعمل‌های تجربی است که از گذشتگان برای ما باقی مانده‌است. بیشتر این دستورالعمل‌ها در زمانی تدوین شده که اصلا عنصر «اکسیژن» کشف نشده‌بود. منابع گزاره‌های طب سنتی مانند کتاب قانون ابن سینا بعضا حدود هزار سال پیش نوشته شده‌اند درحالی که مفاهیمی مانند تنفس، گردش خون و متابولیسم در دوران معاصر کشف شده‌اند. در زمانی که این منابع نگارش شده‌اند بشر به‌هیچ‌وجه شناختی از حیات میکروبی و عوامل بیماریزای باکتریایی و ویروسی نداشته‌است.
نخستین شواهد از میکروارگانیزم‌ها در اواخر قرن هفدهم و ویروس‌ها در اواخر قرن نوزدهم کشف شدند. در زمان تدوین اصول طب سنتی و اخلاط چهارگانه در ۲هزار سال پیش هیچ درکی از نقش هموگلوبین در خون و اکسیژن‌رسانی وجود نداشته‌است. علم شیمی تنها دو قرن پیش با کارهای آنتوان-لوران لاوازیه شکل گرفت و تا پیش از قرن بیستم و تدوین مکانیک کوانتومی، توضیح درستی از ماهیت عناصر شیمیایی وجود نداشت. بنابراین در هیچ منبع قدیمی در طب سنتی هم نمی‌توان توصیه‌ای با این مضمون پیدا کرد که «حجامت، بادکش یا کوزه‌اندازی موجب بالارفتن سطح اکسیژن خون می‌شود» وجود ندارد.
در طب سنتی ایرانی دستورالعمل‌هایی وجود دارد که به آنها اعمال یداوی گفته می‌شود. دسته‌ای از این دستورالعمل‌ها درباره چیزی به نام فصد است. طب سنتی ایرانی ریشه در منابعی دارد که حدود هزار سال قبل از نوشته‌های یونانی هزارسال قبل از خودشان ترجمه‌شده (حدود ۲هزار سال پیش). منابع این طب می‌گویند علت بیماری‌ها به هم خوردن تعادل در اخلاط چهارگانه بدن (یعنی خون، بلغم، صفرا و سودا) است. برای همین در مواردی توصیه می‌کند با ایجاد شکاف یا سوراخ در بدن (حجامت تر) یا زالواندازی، سموم و رسوبات را خارج کرده و اخلاط را به تعادل برساند. در طب سنتی دو نوع حجامت داریم، حجامت تر با محجمه (وسیله خونگیری) مقداری خون گرفته می‌شود. در حجامت خشک، بادکش روی عضو قرار می‌گیرد اما خونی خارج نمی‌شود. این گزاره‌ها شبه‌علمی است و در پزشکی مدرن به‌هیچ‌وجه اعتبار ندارد.
آیا اگر بادکش در از آزمون‌های علمی سربلند بیرون آمد، به معنی اعتبار طب سنتی است؟
توجه به این نکته ضروری است که فارغ از اینکه دستورالعملی که این پژوهشگران آن را آزمایش می‌کنند، در منابع قدیمی ذکر شده یا از دستاوردهای نوین است، آنچه اهمیت دارد روشی است که بر آن مبنا، این گزاره‌ها اعتبارسنجی می‌شوند. به عبارت بهتر، اعتبار این دستورالعمل‌ها نه به‌خاطر یادشدن آنها در منابعی مانند قانون ابن‌سینا یا کتب مشابه قدیمی، بلکه به‌خاطر کارآزمایی بالینی و استفاده از انواع آزمون‌ها و روش‌های علم پزشکی [مدرن] است.
طب سنتی ممکن است توصیه‌های زیادی در زمینه‌های مختلف داشته‌باشد. اما مبنای این توصیه‌ها اخلاط چهارگانه است که ۲هزارسال پیش بقراط در یونان باستان درباره آن صحبت کرده
این مبنا در چارچوب عام مدرن اعتباری ندارد و در دایره شبه‌علم. دراین‌باره توضیحات مفصلی در مقاله «آیا ایران در تولید علم در حوزه طب سنتی و گیاهان دارویی در رتبه چهارم است؟» داده شده‌است.
طب مدرن هم ممکن است دستورالعمل‌هایی داشته‌باشد، شبیه آنچه طب‌های سنتی مدعی آن هستند. اما این دستورالعمل‌ها اعتبارشان را به‌خاطر ذکر شدن در منابع قدیمی نمی‌گیرند بلکه از روش‌های طب مدرن و کارآزمایی بالینی اعتبار می‌گیرند و آن دسته از دستورالعمل‌های طب سنتی که با استفاده از روش‌های پزشکی مدرن، بی‌ارزش تلقی می‌شوند به‌هیچ‌وجه کاربرد ندارند.
جمع‌بندی
سعید اسماعیلی پزشک و «متخصص طب سنتی» در یک برنامه تلویزیونی اینترنتی مدعی شد: «عملا از ابتدای کرونا این را دیدیم که وقتی بادکش پشت ریه انجام می‌شود، سطح اکسیژن خون بالا می‌آید. من در یک بیمارستان این پدیده را دیدم. از بیست ماه پیش هم که کرونا آمد، این پدیده مشاهده شده‌بود که وقتی بادکش انجام می‌شود، سطح اکسیژن خون بالا می‌آید.»
برخلاف ادعای اسماعیلی، پژوهش‌های با کیفیتی در مورد تاثیر بادکش در سطح اکسیژن خون وجود ندارد. تعداد اندک مطالعه‌هایی هم در این باره انجام شده به آثار جزئی ناشی از افزایش جریان خون منطقه‌ای در ناحیه تحت بادکش اشاره دارد و به سطح اکسیژن در کل بدن اشاره‌ای نمی‌کند. بادکش باعث می‌شود بدن فکر کند آسیب دیده، بنابراین یک پاسخ التهابی را شروع می‌کند و آنتی‌بادی‌ها را در آن ناحیه بسیج می‌کند تا آن را بهبود بخشد. بعضی از مقالات هم ذکر می‌کنند که «تحقیقات بالینی دقیق بیشتری برای روشن شدن بیشتر مکانیسم پشت بادکش باید انجام شود.» مرکز ملی سلامت مکمل و یکپارچه (NCCIH) در ایالات متحده اعلام کرده که هنوز تحقیقات با کیفیت برای اثبات اثربخشی بادکش وجود ندارد.
با جمع‌بندی موارد فوق این گفته سعید اسماعیلی پزشک و «متخصص طب سنتی» مبنی بر بالا رفتن اکسیژن خون بر اثر بادکش کردن برچسب «نادرست» می‌گیرد و حتی اگر روزی هم تحقیقاتی پزشکی [مدرن] این موضوع را معتبر بدانند، باز هم هیچ اعتباری به از آن به طب سنتی تعلق نمی‌گیرد بلکه ناشی از تایید روش‌های «کارآزمایی‌های دوسوکور کنترل‌شده با دارونما» بوده که امری کاملا در بافتار پزشکی مدرن است.
