خبرگزاری ایرنا
خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران
ایران با رکورد فرونشست ۶۲/۵ برابر میانگین جهانی پیشتاز فرونشست زمین در جهان است.
نادرست
آیا ایران پیشتاز فرونشست زمین در جهان است؟
خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران «ایرنا» روز ۶ آبان ۱۴۰۰ در گزارشی با عنوان «مقابله با آثار مخرب فرونشست زمین، نیازمند همکاری همگانی» مدعی شد: «ایران با فرونشست سالیانه بیش از ۲۵ سانتیمتر یعنی بیش از ۶۲/۵ برابر میانگین جهانی، پیشتاز فرونشست در کل دنیا محسوب می‌شود».
ایرنا در این گزارش، فرونشست سالانه ۴ میلیمتر را در سطح جهانی بحران خوانده و نوشته: «مدیریت اقلیم خشک ایران در سال‌های اخیر به قدری به این نکته بی‌توجه بوده که موجب شده تا ایران رکورد جهانی فرونشست زمین را در دو دهه گذشته به میزان بسیار زیادی جابه‌جا کند. فرونشست زمین در پایتخت ایران، دو بار این رکورد را تنها ظرف ده سال شکسته و رقم جدیدی را برای فرونشست زمین به ثبت رسانده که تاکنون در کل جهان بی‌سابقه بوده است.»
همزمان ویدئویی از باشگاه خبرنگاران جوان در شبکه‌های اجتماعی دست به دست می‌شود که در آن رضا اسلامی مدیرکل زمین شناسی مرکز اصفهان مدعی است «فرونشست زمین در اصفهان به دلیل خشکی زاینده‌رود و برداشت بی‌رویه از آبخوان‌ها حیات اصفهان را تهدید می‌کند و اگر چاره‌اندیشی نشود تا سال ۱۴۰۹ اصفهان از بین می‌رود.»
آیا ایران پیشتاز فرونشست زمین در دنیاست؟ آیا رابطه‌ای میان خشکی زاینده رود و فرونشست زمین در دشت‌های این استان وجود دارد؟ «فکت نامه» در این گزارش می‌کوشد به این پرسش‌ها پاسخ دهد.
آیا فرونشست زمین تنها مساله ایران است؟
خیر. فرونشست زمین تنها مساله ایران یا منطقه‌ای خاص از دنیا نیست، بلکه مساله‌ای جهانی است. وزارت کشور آمریکا «برداشت بی‌رویه آب از منابع زیرزمینی» را عامل اصلی ۸۰ درصد فرونشست زمین در دنیا می‌داند و معتقد است ۴۵ ایالت از ۵۰ ایالت آمریکا جمعا ۱۷ هزار مایل مربع (حدود ۴۴ هزار کیلومتر مربع) از خاک‌شان درگیر فرونشست است.
گزارش‌های بین‌المللی حاکی است در مناطقی از جهان که تراکم جمعیتی بالاتر است، سرعت فرونشست زمین نیز بیشتر است، چراکه در این مناطق برای تامین منابع آبی به آبخوان‌های زیرزمینی دست‌اندازی می‌شود. از این حیث دو کشور چین و هند به عنوان دو کشوری که بیشترین پتانسیل فرونشست زمین را دارند معرفی شده‌اند.
شبکه خبری-تحلیلی گیزمودو gizmodo سال ۲۰۲۰ در گزارشی به بحران فرونشست زمین در دنیا پرداخته و از کشورهایی که در معرض تهدید فرونشست زمین قرار دارند می‌نویسد:
«در میان مناطقی که بیشترین آسیب را دیده می‌توان به دشت شمال چین در آسیا، دشت ساحلی خلیج مکزیک؛ دلتاهای رودخانه در ویتنام، مصر و هلند؛ و حوضه‌های رسوبی داخلی مکزیک، ایران و مدیترانه اشاره کرد.»
نقشه زیر که در این گزارش منتشر شده و ظاهرا منبع اصلی آن پژوهش‌های علمی درباره بحران جهانی فرونشست زمین است، بحرانی‌ترین نقاط دنیا را به رنگ قرمز و کمترین تهدید را با رنگ سبز تیره نشان داده است. ذره‌هایی کوچک از رنگ نارنجی و زرد روی نقشه ایران دیده می‌شود که نشان دهنده نزدیک بودن به وضعیت بحرانی است:
آیا ایران پیشتاز فرونشست زمین در دنیاست؟
تا آنجایی که ما گشتیم هیچ رده‌بندی یا گزارش معتبری پیدا نکردیم که نشان دهد ایران بحرانی‌ترین منطقه جهان است.
گزارش‌های معتبر زیادی وجود دارد که نشان می‌هد وسعت و شدت فرونشست زمین در کشورهایی مانند اندونزی، جنوب و شرق چین، مکزیک، ایتالیا و آمریکا بسیار گسترده است.
حتی نقل قول‌هایی در منابع داخلی هست که این ادعا را که «ایران پیشتاز فرونشست زمین در دنیا است» رد می‌کنند. به عنوان مثال علی بیت‌اللهی، مدیر بخش زلزله و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی در مصاحبه‌ای به تاریخ ۲۴ مهر ۱۴۰۰ می‌گوید: «ایران رتبه چهار فرونشست زمین در دنیا را دارد.»
میزان فرونشست زمین در ایران چقدر است؟
میزان فرونشست زمین در ایران متفاوت است. ایرنا در گزارش اخیر خود به «فرونشست ۲۵ سانتیمتری زمین در دشت‌های ایران» اشاره کرده است. ه نظر می‌رسد مبنای این عدد برآوردهایی میزان فرونشست زمین در اطراف تهران است که در سال‌های گذشته منابع معتبری به آن اشاره کرده‌اند.
کارشناسان سازمان زمین‌شناسی بر اساس اطلاعات ماهواره‌ای سال ۲۰۱۴ نوشته‌اند، به فرونشست ۱۲ تا ۱۳ سانتیمتری زمین در حوالی اسلامشهر، ورامین و مناطق ۱۷، ۱۸ و ۱۹ تهران در یک دوره ۶ ماهه اشاره شده است.
مجله معتبر نیچر نیز در سال ۲۰۱۸ در مقاله‌ای میزان فرونشست زمین در برخی مناطق تهران را سالانه تا ۲۵ سانتیمتر عنوان کرده است.
در گزارش موسسه مطالعاتی intel-lab در تیر ماه ۱۴۰۰ که در رسانه‌های فارسی‌زبان بازتاب زیادی داشت زیادی داشت، میزان فرونشست زمین در تهران را ۲۵ سانتیمتر عنوان کرده و نوشته بود: برداشت آب از منابع زیرزمینی، زندگی ۱۳ میلیون ساکن تهران را با تهدید فرونشست زمین مواجه ساخته است.
اما وضعیت در برخی مناطق کشور بحرانی‌تر از تهران است. به عنوان مثال سازمان زمین‌شناسی در گزارشی که در زمستان ۱۳۹۵ منتشر شده از فرونشست ۵۸ سانتیمتری سالانه زمین در دشت ابرکوه در انتهای جنوب باختری استان یزد خبر داده است.
اما بعضا اعداد و ارقام دیگری هم در گزارش‌های رسانه‌ای به عنوان «فرونشست زمین در ایران» مطرح شده‌اند. مثلا خبرگزاری ایرنا در گزارشی به تاریخ ۹ اردیبهشت ۱۳۹۷ به فرونشست ۵۴ سانتیمتری زمین در دشت فسا و جهرم اشاره کرده و نوشته بود «فرونشست زمین در ایران ۱۴۰ برابر حد بحران» است.
آیا طبق استانداردهای بین‌المللی ۴ میلیمتر فرونشست در سال «مرز بحران» است؟
تا آنجایی که در منابع بین‌المللی جست‌وجو کردیم استاندارد مشخصی برای تعریف حد بحران فرونشست پیدا نکردیم. به نظر می‌رسد تعیین آستانه بحران در هر منطقه بسته به
اما در منابع داخلی زیاد به آستانه ۴ میلیمتر، به عنوان یک استاندارد بین‌المللی اشاره شده و می‌شود.
به عنوان مثال رئیس سازمان زمین‌شناسی ۱۲ مهر ۱۴۰۰ در مصاحبه با خبرگزاری پانا گفته است: «بر اساس آمارهای موجود در اتحادیه اروپا اگر در منطقه‌ای ۴ میلیمتر فرونشست ایجاد شود آن منطقه وارد شرایط بحرانی می‌شود.»
یا در یک نمونه دیگر علی بیت‌الهی در گفت‌وگو با خبرگزاری ایلنا به تاریخ ۱۴ تیر ۱۴۰۰ گفته: «استانداردهای بین‌المللی فرونشست ۴ میلی‌متری در سال را مرز بحرانی تعریف کرده است.»
آیا رابطه‌ای میان خشک شدن زاینده‌رود و فرونشست زمین در اصفهان وجود دارد؟
در سال‌های گذشته نشست پل‌های تاریخی اصفهان بازتاب زیادی در رسانه‌ها داشته است. خشک شدن زاینده‌رود ممکن است خساراتی را در محدوده رودخانه به وجود آورده باشد، اما دلیل بحران فرونشست اصفهان نیست.
عامل اصلی فرونشست زمین در استان اصفهان برداشت آب از منابع زیرزمینی است.
علی بیت الهی، کشت برنج در حوالی زاینده‌رود و هدر دادن منابع آبی را عامل خشک شدن زاینده‌رود و فرونشست زمین در این استان می‌داند و معتقد است در بیش از ۶۰۰ دشت در گستره کشور فرونشست زمین در حال رخ دادن است و شرایط تعدادی از آن‌ها به یک حالت فوق بحرانی رسیده است.
برآوردهای کارشناسان داخلی حاکی است که حفر چاه و برداشت آب از منابع زیرزمینی دلیل اصلی فرونشست زمین در ایران است. در گزارش سازمان زمین شناسی ایران از فرونشست زمین در استان یزد نیز به نقل از یکی از مالکانی که شاهد فروچاله در ملک‌اش بوده آمده: «در ۱۲ سال اخیر سطح آب چاه ایشان ۱۸ متر پایین رفته است. چاه مزرعه او تا ۲۸۰ متری حفاری شده است.» دولت برای مقابله با بحران فرونشست زمین جرایمی برای حفاری‌های غیرمجاز در نظر گرفته هرچند در عمل این جرایم را اعمال نمی‌کند.
در گزارش تفریغ بودجه سال ۱۳۹۹ که توسط دیوان محاسبات کشور انجام شده آمده: «براساس بنده (ه) تبصره ۸ می‌بایست در سال ۱۳۹۹ نسبت به مسلوب‌المنفعه نمودن چاه‌های غیرمجاز اقدام و جریمه مربوط به میزان برداشت آب تا زمان انسداد چاه دریافت می‌گردید، لیکن در سال مذکور اقدامی جهت مسلوب‌المنفعه نمودن تعداد ۳۷۶,۳۸۹ حلقه چاه غیرمجاز شناسایی شده صورت نگرفته و به علت عدم ابلاغ دستورالعمل هیچ‌گونه وجهی بابت برداشت ۷,۳۳۲,۱۰۰,۰۰۰ مترمکعب آب از چاه‌های مذکور دریافت نشده است.»
آیا اصفهان بحرانی‌ترین استان ایران از منظر فرونشست زمین است؟
خیر؛ رضا اسلامی مدیرکل زمین شناسی مرکز اصفهان بحرانی‌ترین دشت اصفهان را دشت گلپایگان با فرونشست ۱۹ سانتیمتر در سال معرفی کرده است. سایر دشت‌های این استان زیر ۱۹ سانتیمتر در سال فرونشست دارد حال آنکه میزان فرونشست زمین در تهران ۲۵ درصد و در برخی مناطق استان فارس و یزد بیش از ۵۰ سانتیمتر است.
گفت‌وگو با کارشناس
برای اطمینان و روشن شدن ماجرا چند سوال از محمد درویش، پژوهشگر، کنشگر محیط زیست و عضو هیات علمی موسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور چند سوال پرسیدیم.
فکت‌نامه: آیا شاخصی به اسم میانگین فرونشست داریم؟
درویش: در واقع برآیند فرونشست چون به معنای کاهش ذخیره انباشت آب شیرین در سفره‌های آب زیرزمینی سرزمین تلقی می‌شود یکی از ضرايب امنیت غذایی محسوب می‌شود که همه دولت‌ها و اعضای سازمان ملل نسبت به این ضریب حساس هستند. در گزارشی که سازمان زمین‌شناسی ایران منتشر کرده و همین اخیرا هم رئیس سازمان زمین‌شناسی ایران صحبت کرد اشاره کرد که آستانه تحمل ۴ میلیمتر در سال است یعنی اگر میزان فرونشست سالانه زمین از ۴ میلیمتر بیشتر شود باید همه دولت‌هایی که درگیر این ماجرا هستند شرایط بحرانی اعلام کنند و هیئتی به ریاست رئیس دولت شکل بگیرد تا به سرعت این خطر رفع شود و به مرحله‌های حادتر نرسد.
درگزارش‌هایی که سازمان زمین‌شناسی ایران در سال ۲۰۱۰، ۲۰۱۵ و اخیرا منتشر کرده آشکارا میزان فرونشست نقطه‌ای در ایران خیلی بالاتر از ۴ میلیمتر است یعنی یک جاهایی در جنوب غربی تهران در دشت شهریار تا ۳۶ سانتیمتر در سال هم اتفاق افتاده یا جایی در فاصله بین دشت فسا تا جهرم تا ۵۴ سانتیمتر در سال هم اتفاق افتاده است. ۵۴ سانتیمتر یعنی ۱۴۰ برابر ۴ میلی‌متری که گفته شد و وضعیت نگران کننده‌ای است.
اما این‌ها سال به سال تغییر می‌کند مثلا امسال تهران بالاتر از ۱۵ سانتیمتر نشست را تجربه نکرد اما این یک خبر خوب نیست، خبر بد است یعنی این که دیگر آبی نمانده که از دست برود و بیش از این دشت فرو برود.
آستانه تحمل ۴ میلی متری برای فرو نشست‌ها بر چه اساسی است؟
ریاست سازمان زمین شناسی ایران اعلام کرده حتما مستنداتی داشته‌اند. من حداقل مستندات را ندیده‌ام.
آیا گزارش ایرنا مبنی بر این که دشت‌های ایران با فرونشست سالیانه ۲۵ سانتی‌ممتر یعنی ۶۲.۵ برابر میانگین جهانی است، مبنای علمی دارد یا اغراق شده است؟
میانگینی که ایرنا اعلام کرده یک مقداری جنبه ژورنالیستی دارد یعنی ما نمی‌توانیم بر اساس آستانه بحران یک برآیند بیاییم و بگوییم در ایران چند برابر آن حد در خطر هستیم. چون ما با پدیده نقطه‌ای فرونشست رو به رو هستیم و یکباره یک دشت به مفهوم واقعی کلمه فرو نرفته، البته این پدیده‌های نقطه‌ای اگر جدی گرفته نشود می‌تواند تعمیم پیدا کند. مثلا یک لکه‌هایی در دشت فامنین در کبودرآهنگ در استان همدان، جاهایی در دشت مهیار در استان اصفهان در ابردژ در ورامین و معین آباد این اتفاق را داشته‌اند. این‌ها هشدارهایی است که باید جدی بگیریم چون منجر به از بین رفتن توان تولیدی سرزمین خواهد شد.
وضعیت فرونشست دشت‌ها در جهان چگونه است. آیا کشورهای دیگر هم با این معضل زیست محیطی دست و پنجه نرم می‌کنند؟
بسیاری از جاهای جهان الان با این پدیده روبرو شده‌اند. تا پایان قرن بیستم بالاترین میزان فرونشست زمین در کشور مکزیک اطراف پایتخت یعنی مکزیکوسیتی اتفاق افتاده بود که حدود ۳۲ سانتیمتر بود. بخش‌هایی از آریزونا در ایالات متحده آمریکا هم با این پدیده رو به رو است و شکاف‌های جدی ایجاد شده است. بخش‌هایی از چین، لیبی و عربستان سعودی (بعد از این که چاه‌های عمیق را استخراج کردند)، جنوب ایتالیا و اسپانیا نیز با این پدیده رو به رو هستند.
انتشار گزارش‌های اغراق‌شده تاثیری هم در بهبود معضلات زیست محیطی دارد؟
این امید وجود دارد که توجه جلب شود. شما اگر فلسفه نام‌گذاری پدیده بیابان زایی را هم بررسی کنید به این نتیجه می‌رسید. سازمان ملل نام desertification را برای بیابان زایی گذاشته و در تعریف آن می‌گوید desertification عبارت است از land degradation یعنی تخریب سرزمین در مناطق خشک، نیمه خشک و نیمه مرطوب خشک را اسمش را گذاشته بیابان زایی. در واقع آن چیزی که از ترجمه بیابان زایی به دست می‌آید یعنی پیشروی بیابان‌ها منظور سازمان ملل نیست، بلکه منظور تخریب سرزمین است که می‌تواند ناشی از افت حاصلخیزی خاک یا تخریب تنوع زیستی و یا همه مولفه‌های کاهنده کارایی سرزمین باشد، اما خودشان توافق کردند که اگر بگویند land degradation خیلی بار احساسی جدی در بین رهبران و مردم ایجاد نمی‌کند ولی اگر بگوییم desertification که مردم فکر کنند این تپه‌های ماسه‌ای دارد جلو می‌آید و می‌تواند خانه‌هایشان را زیر خروارها خاک دفن کند آن وقت ممکن است دولت‌ها نسبت به آن واکنش جدی تر نشان دهند و بودجه اختصاص دهند یعنی این مسبوق به سابقه است. چون دولت‌ها همه اقتصادی فکر می‌کنند و ۴ سال خودشان را می‌بینند و برای رفع خطرهای زیست محیطی هزینه نمی‌کنند معمولا سعی می‌کننداز دانش‌واژه‌هایی استفاده کنند که بتواند افکار عمومی را بیشتر تحریک کند.
چرا فرونشست‌ها یکی از معضلات مهم زیست محیطی محسوب می‌شوند؟
فرونشست در واقع به این دلیل خطرناک است چون مدت نسبت به فعالیت‌های تخریبی که در طبیعت رخ می‌دهد مدت زمان بیشتری لازم دارد که خودش را دوباره ترمیم کند. ما اگر یک تالاب را از دست دهیم این تالاب می‌تواند در یک فرآیند یک ساله و در یک دوره ترسالی دوباره احیا شود. اگر ما خاک را از دست بدهیم متوسط زمان لازم برای این که یک سانتیمتر خاک در جهان ایجاد شود ۴۰۰ سال است و در ایران این رقم ۸۰۰ سال است بنابراین وقتی می‌گوییم دو میلیارد تن خاک را از دست داده‌ایم این از نظر مقیاس بین‌المللی یک فاجعه بزرگی است و صدها سال طول خواهد کشید تا این جبران شود برای همین دولت‌ها نسبت به فرسایش خاک به مراتب حساس‌تر هستند تا از دست دادن آب یا خشکی تالاب. حالا اگر منطقه‌ای دچار فرونشست شود دست کم بین ۵۰ تا ۷۰ هزار سال زمان لازم است تا دوباره طبیعت آن منطقه را تاب‌اور کند و به شرایط آرمانی‌اش بازگرداند.
جمع‌بندی
خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران «ایرنا» مدعی است: «ایران با رکورد فرونشست ۶۲/۵ برابر میانگین جهانی پیشتاز فرونشست زمین در جهان است.»
فرونشست زمین در ایران یک مساله و بحران جدی است، اما این ادعا اغراق‌شده است و پایه و اساس علمی ندارد.
۱- فرونشست زمین تنها مساله ایران نیست بلکه بحرانی است که برخی کشورهای جهان با آن دست به گریبانند. بر اساس گزارش‌های معتبر مناطقی در چین، اندونزی، مکزیک؛ ویتنام، مصر و حتی برخی کشورهای اروپایی؛ به طور جدی با مساله فرونشست زمین روبه رو هستند.
۲- چیزی به اسم میانگین فرونشست در ایران یا در دنیا وجود ندارد. میزان فرونشست در مناطق مختلف جهان و دشت‌های ایران متفاوت از یکدیگر است. به عنوان نمونه در سال‌های گذشته گزارش‌هایی درباره فرونشست سالانه ۲۵ سانتیمتری زمین در جنوب تهران، یا فرونشست بیش از ۵۰ سانتیمتر در دشت‌های استان‌های فارس و یزد منتشر شده است.
۳- در رسانه‌های ایران بارها گفته شده طبق استانداردهای بین‌المللی ۴ میلیمتر فرونشست در سال «مرز بحران» است. معلوم نیست مبنای این گفته چیست، اما تا آنجایی که ما جست‌وجو و پرس‌وجو کرده‌ایم عدد ثابتی به اسم آستانه بحران بین‌المللی برای فرونشست زمین وجود ندارد.
۴- هیچ سندی در دست نیست که نشان دهد ایران پیشتاز فرونشست در سراسر دنیا است. در حالی که ایرنا و برخی رسانه‌های دیگر مطالبی درباره رتبه اول در فرونشست منتشر می‌کنند، همزمان گزارش‌های دیگری بر خلاف این ادعا در رسانه‌های دیگر منتشر می‌شوند. به عنوان مثال علی بیت‌اللهی، مدیر بخش زلزله و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی در مصاحبه‌ای به تاریخ ۲۴ مهر ۱۴۰۰ می‌گوید: «ایران رتبه چهار فرونشست زمین در دنیا را دارد.»
۵- ممکن است انتشار گزارش‌های اغراق‌شده به دنبال جلب توجه افکار عمومی و سیاست‌مداران به بحران فرونشست باشد، اما انتشار مطالب ضد و نقیض واغراق‌شده ممکن است اعتبار گزارش‌های علمی را زیر سوال ببرد.
با این اوصاف فکت‌نامه به این ادعای خبرگزاری جمهوری اسلامی، ایرنا که «ایران با رکورد فرونشست ۶۲/۵ برابر میانگین جهانی پیشتاز فرونشست زمین در جهان است»، نشان «نادرست» می‌دهد.
