آیا ایران در تولید علم در حوزه طب سنتی و گیاهان دارویی در رتبه چهارم است؟

روز پنج‌شنبه ۲۲مهر، مدیرکل طب ایرانی و مکمل وزارت بهداشت، در مراسم رونمایی از محصولات دانش بنیان گیاهی موثر در درمان کرونا در کرمان گفت: «رتبه ایران در تولید علم در حوزه طب سنتی و گیاهان دارویی در سال قبل در دنیا پنجم و امسال در رتبه چهارم بعد از هند، چین و آمریکا قرار دارد که در ۱۰ سال گذشته به شکل صعودی در سطح کشور این شرایط اتفاق افتاده‌است.»

نفیسه حسینی یکتا که به‌صورت ویدیو کنفرانس در این مراسم حضور داشت، گفت: «استفاده از طب سنتی ایرانی رویکرد مدنظر وزارت بهداشت است. یکی از محورهای مورد تاکید علاوه بر اقتصاد دانش بنیان، نگاه ویژه به توان بومی است و در تمام دانشگاه‌ها گروه‌های طب سنتی می‌توانند یک دریچه جهشی برای سرعت ورود دانشگاه به دانشگاه‌های نسل سوم و چهارم باشند.»

مدیرکل طب ایرانی و مکمل وزارت بهداشت در ادامه گفت: «در طب سنتی ممکن است حواشی مختلف بشنویم که هرچه بحث‌های ایجابی و موارد تحقیقاتی مبتنی بر طی مسیر علمی مانند این داروهایی که امروز رونمایی می‌شود، بیشتر نمود پیدا کند، موضوعات دغدغه‌آور و حواشی‌آفرین برای نظام سلامت کمتر خواهد شد.»

 

آیا ایران در تولید علم در طب سنتی رتبه چهارم دنیا را دارد؟

سال گذشته گزارشی در یک ژورنال علمی منتشر شده‌بود (در بند بعدی به آن پرداخته شده) که کلیه مقالات در حوزه‌های مختلف در زمینه گیاهان دارویی و طب‌های مکمل یا جایگزین در ۶۰ سال از ۱۹۵۸ تا ۲۰۱۸ را شمرده‌بود. فارغ از اینکه پژوهش در چه زمینه‌ای (تاریخ، جامعه‌شناسی، داروسازی و …) انجام شده‌بود، وابستگی (affiliation) مرکز تحقیقاتی نشان می‌داد که ایران از نظر تعداد مقالات در این حوزه‌ها در رتبه پنجم است. اما مدیرکل طب ایرانی و مکمل وزارت بهداشت، در صحبت‌های اخیرش اعلام نکرده‌است که منبع او برای این ادعا که ایران در سال گذشته به رتبه چهارم ارتقا پیدا کرده، چیست.

از طرف دیگر، مقاله مذکور، متدولوژی خود را برای این شمارش اعلام کرده بود. به‌نظر می‌رسد گزارش یا بررسی‌های دیگری که هنوز منتشر نشده‌است (بر پایه مقالات اسکوپوس)، وجود دارد که مقالات این حوزه را براساس آن متدولوژی شمرده‌باشد. با توجه به سرمایه‌گذاری در این زمینه در ایران، بعید نیست که در یک‌سال گذشته تعداد مقالات این حوزه افزایش پیدا کرده‌باشد و ایران از برزیل پیشی‌گرفته و در رتبه چهارم قرار گرفته‌باشد. لذا هر چند مستندی در این زمینه یافت نشد، اما می‌تواند حدس زد که این ادعا دور از واقعیت نیست.

 

رتبه پنجم ایران در مقالات طب سنتی در دهه گذشته میلادی چطور به‌دست آمده؟

استناد مقام‌های جمهوری اسلامی برای این ادعا، یک گزارش علمی است. این گزارش در فروردین ۱۳۹۹ در شماره ۲۵۰ ژورنال اتنوفارماکولوژی (Ethnopharmacology) منتشر شد. اتنوفارماکولوژی، شاخه‌ای تحقیقاتی است که گزاره‌های سنتی در مورد آثار درمانی مواد استخراج‌شده از گیاهان یا جانوران را بررسی می‌کند. گزاره‌هایی که در اتنوفارماکولوژی، بررسی علمی می‌شوند، عموما ماحصل صدها سال تجربه بشری هستند. اینها بخشی از میراث ناملموس بشری هستند. بنابراین نه‌تنها به‌خودی خود برای محققان جامعه‌شناس یا انسان‌شناس ارزشمند هستند، بلکه حتی در مسیر درمان هم برای محققان پزشکی یا داروشناسی ممکن است بی‌ارزش نباشند. 

ژورنال اتنوفارماکولوژی دراین‌باره می‌نویسد: «بسیاری از داروهای با ارزش امروزی (به عنوان مثال، آتروپین، افدرین، توبوکورارین، دیگوکسین، رزرپین) از طریق مطالعه روش‌های بومی به‌دست آمده‌اند.» اما این دانش تجربی از این مواد دارویی و پتانسیل درمانی آنها که با سنت شفاهی منتقل شده، در چارچوب‌های علم پزشکی [مدرن] تایید شده و اعتبار می‌گیرند.

محققانی در حوزه‌های مختلف، توان پژوهشی خود را روی بررسی این گزاره‌ها می‌گذارند. تعدادی از آنها هم محققان داروشناسی هستند که تلاش می‌کنند با پژوهش علمی، صحت یا سقم آن گزاره را در چارچوب علم پزشکی [مدرن] گزارش کنند. اگر این گزارش‌ها را بر مبنای محل استقرار مراکز تحقیقاتی در کشورهای مختلف رده‌بندی کنیم می‌بینیم، از مجموع حدود ۶۰هزار مقاله‌ای که از سال ۱۹۵۸ تا پایان نوامبر ۲۰۱۸ در این شاخه بررسی شده‌اند، بیش از ۲۰هزار مرکز تحقیقاتی در ۲۰۰ کشور دنیا حضور داشتند. ۳۴/۴درصد این تحقیقات در زمینه داروسازی، ۲۸/۶ درصد در زمینه گیاه‌شناسی، ۲۵/۳درصد در زمینه شیمی دارویی و ۲۰/۶ درصد در زمینه پزشکی مکمل بوده‌‌اند. اما این گزارش نشان نداده که نتیجه چه تعدادی از این پژوهش‌ها در رد یا تایید کاربرد پزشکی این گزاره‌ها بوده‌است.

با این‌حال فارغ از نتیجه این پژوهش‌ها، بیشترین تعداد این گزارش‌ها در موسسات پژوهشی هندی (۱۴/۶ درصد) و سپس چینی (۱۳/۲ درصد) بوده و سپس موسسات پژوهشی مستقر در ایالات متحده و برزیل با ۸ درصد قرار دارند. در رتبه بعدی، ایران و کره جنوبی قرار دارند.

این گزارش نشان می‌دهد که در بازه زمانی ۲۰۱۱ تا ۲۰۱۸، تعداد ۲۴۳۹ مقاله که شامل ۶/۳درصد مقالات در این زمینه‌هاست، در موسسات ایرانی انجام شده‌است. در این بازه زمانی، از نظر تعداد مقالات چاپ شده، دانشگاه آزاد اسلامی در رتبه سوم و دانشگاه علوم پزشکی تهران در رتبه پنجم در جهان قرار دارند. آکادمی علوم چین و شورای تحقیقات علم و صنعت هند رده‌های اول و دوم و دانشگاه ملک سعود عربستان هم در رتبه چهارم قرار دارد. همانطور که در نمودار منتشر شده در این گزارش دیده می‌شود، در دهه ۲۰۱۰ نسبت به دهه ۲۰۰۰، سهم هند و برزیل از این حوزه تقریبا ثابت بوده، سهم آمریکا و ژاپن در حال کاهش بوده و سهم چین و ایران، افزایش یافته‌است.

اعتبار پزشکی مقاله‌هایی که در زمینه اتنوفارماکولوژی شمرده‌شده‌اند چقدر است؟

همان‌طور که در این گزارش آمده، حدود ۱۵هزار مقاله در مورد طب‌های مکمل بوده‌است. اما در مورد نتایج گزاره‌هایی که طب مکمل می‌دهد و کارآمدی آنها پژوهش‌های زیاد دیگری انجام شده که موضوع این مقاله نیست. یکی از مشهورترین گزارش‌ها در این زمینه، بررسی شورای ملی سلامت و تحقیقات پزشکی استرالیا در سال ۲۰۱۵ بود که نشان داد از ۲۲۵ مورد تحقیقات در زمینه طب‌های مکمل (هومیوپاتی)، هیچ موردی در درمان بیماری موثر نبوده‌است.

در کارآزمایی‌های بالینی (Clinical Trial)، از یک آزمون دوسو کور استفاده می‌شود. در این آزمون، بیمار و پزشک بررسی‌کننده از محتوای آزمون اطلاع ندارند. علت این امر این است که ممکن است در گزارش نتایج تحقیقات، سوگیری رخ دهد. به این ترتیب اثر ادعای این گزاره درمانی، هم‌زمان با دارونما، در آزمون‌های مرحله به مرحله، با استفاده از روش‌های دقیق و کمی آمار پزشکی، بررسی می‌شود و سپس نتایج این تحقیق که کاملا در بستر پزشکی [مدرن] انجام می‌شود، در یک نشریه همتا‌داوری شده، منتشر می‌شود. این متد کاملا براساس اصول روش‌شناختی پزشکی [مدرن] انجام می‌شود و نتیجه پژوهش هم در چارچوب پزشکی [مدرن] است که اعتبار می‌گیرد. اگر این روش درمانی از آزمون‌های علمی، سربلند بیرون آمد، تقاضای مجوز برای توزیع آن به نهادهایی که متولی کنترل وضعیت سلامت و داروی یک کشور هستند، ارائه می‌شود. تازه در این زمان است که پزشک اجازه پیدا می‌کند که آن دارو را بررسی کرده و اگر صلاح‌دید، تجویز کند.

یعنی فارغ از اینکه منبع آن گزاره باستانی و بومی، نقل قولی از کتاب قانون ابن سینا باشد یا در روایات و متون مذهبی آمده باشد یا در نقل قول‌های سینه به سینه قبیله توتسی در آفریقای مرکزی به ما رسیده‌باشد یا میراث تجربیات شمن‌های استپ‌های آسیای مرکزی باشد، از بافتار (Context) سنتی خود خارج شده، در بافتار و چارچوب‌های علم پزشکی [مدرن] بررسی شده و اعتبار خود را از نتایج آزمون دوسو کور و بررسی‌های همتاداوری شده پزشکی [مدرن] می‌گیرد.

 

چه میزان از تحقیقات در زمینه اتنوفارماکولوژی نتیجه‌بخش بوده‌اند؟

پس از انتشار این گزارش، دانشکده طب ایرانی دانشگاه علوم‌ پزشکی تهران، مقاله‌ای در تحلیل گزارش مجله اتنوفارماکولوژی منتشر کرد. این تحلیل نشان می‌دهد با جستجوی این مقالات در پایگاه PubMed تعداد ۴۰هزار مقاله به‌دست می‌آید که تنها ۵۲۰ مورد آنها کارآزمایی بالینی دارند؛ یعنی تنها ۱/۳ درصد کل. از این بین تنها ۳۲۳ پژوهش کارآزمایی بالینی در سال‌های ۲۰۱۱ تا ۲۰۱۸ انجام شده‌اند. پرارجاع‌ترین آنها یک مقاله ایرانی مربوط به مطالعه بالینی تصادفی کنترل‌شده درباره اثرات درمانی عصاره مریم‌گلی در بیماران مبتلا به آلزایمر در سال ۲۰۰۳ است که ۱۴۲ ارجاع داشته‌است.

گزارشی با عنوان یک دهه پژوهش در دانشکده طب ایرانی، که تیر ماه ۱۳۹۸ توسط دانشکده طب ایرانی دانشگاه علوم پزشکی تهران منتشر شده نشان می‌دهد که تنها ۷۰ مقاله تجربی (Experimental) و ۷۱ کارآزمایی بالینی در این زمینه در این دانشکده در دانشگاه علوم پزشکی تهران انجام شده‌است.

 

رتبه‌بندی در تولید علم، چقدر اعتبار دارد؟

ذکر این نکته فرعی اینجا لازم است که از زمانی که نگارش مقالات علمی وزن بالایی در نظام ارتقای استادان دانشگاه‌ها در ایران پیدا کرده و تشویق می‌شود، بیش از دو دهه می‌گذرد. از آن زمان، مقامات جمهوری اسلامی تمایل پیدا کرده‌اند که کشورهای دنیا را براساس «وابستگی مکانی محل پژوهشگاهی که تحقیقات در آن انجام گرفته» (affiliation) در گزارش‌های عمومی خود رتبه‌بندی کرده و آن را تحت عنوان «رتبه‌بندی در تولید علم» (به صورت عمومی یا در رشته‌ای خاص) ابراز کنند. اما واژه «تولید علم» توسط کشورهای دیگر یا نهاد‌های علمی چندان پذیرفته نیست. زیرا این آمار بیان‌کننده اطلاعات خاص نیست و تنها یکی از شاخص‌های فرعی سیاستگذاری توسعه علمی است که نشان می‌دهد که چقدر در کشورهای مختلف، نهادهای آکادمیک به پژوهش‌های علمی اهتمام می‌ورزند. در شاخص‌های توسعه، موارد دیگری مانند سهم پژوهش از تولید ناخالص داخلی، تعداد سرانه محقق به میلیون نفر، Impact Factor مقالات و … بررسی می‌شود. چون از طرفی پتانسیل‌های جمعیتی کشورهای مختلف متفاوت است و از طرف دیگر، کیفیت مقالات و تاثیرگذاری آنها در پیشبرد علم، یکسان نیست. علم، یک نهاد جهان‌شمول است و وابستگی به مرزهای سیاسی ندارد.

به‌این ترتیب می‌توان از مقاله ژورنال اتنوفارماکولوژی نتیجه گرفت که «از نظر تعداد پژوهش‌هایی که در زمینه بررسی گزاره‌های باستانی و بومی در مورد درمان بیماری‌ها انجام شده، پژوهشگاه‌های مستقر در ایران، پنجم هستند». لذا این برداشت که «رتبه ایران در تولید علم در حوزه طب سنتی و گیاهان دارویی در سال قبل در دنیا پنجم بوده» گمراه‌کننده است.

 

«پزشکی سنتی» چه تفاوتی با «استفاده از داروهای گیاهی در علم پزشکی [مدرن]» دارد؟

طب سنتی نسخه‌های متفاوتی دارد (چینی، هندی- آیورودا، کره‌ای، ایرانی و …). طب سنتی ایرانی، شامل گزاره‌هایی است که از نقاط مختلف خاورمیانه، آسیای صغیر و شرق اروپا جمع آوری شده‌اند. اساس آن طبایع چهارگانه جالینوس است که ممکن است از نهضت ترجمه آثار یونانی و رومی در ابتدای شکل‌گیری تمدن اسلامی در سرزمین ما، وارد فرهنگ ایرانی شده‌باشد.

این چارچوب به تفکر فلسفی آن دوران که ریشه در غلبه اندیشه‌های ارسطو بر محیط‌های فلسفی از زمان خودش تا قرون وسطی دارد، برمی‌گردد. ارسطو معتقد بود که همه آنچه در جهان است از ترکیب ۴ عنصر تشکیل شده؛ آب و آتش و باد و خاک. بقراط، پزشک هم‌عصر ارسطو، خون را در ظرف شیشه‌ای می‌ریزد و متوجه می‌شود که پس از مدتی این ترکیب معلق، به ۴ بخش تقسیم می‌شود و او آنها را اخلاط اربعه «دموی، بلغمی، صفراوی و سوداوی» می‌نامد. پس از او جالینوس این روش را گسترش داد و مزاج‌های «گرم و سرد و تر و خشک» را از آن استخراج کرد که اساس طب قدیم بر آن استوار شد. در این تلاش باستانی، بیماری، به به‌هم خوردن تعادل این مزاج‌های چهارگانه در بدن انسان تعبیر شد. این تلاش، به‌خودی خود یک فعالیت بی‌نظیر علمی در زمان باستان بوده که در مسیر سکولاریزه شدن علم و توضیح منشا بیماری‌ها، نه براساس ارواح خبیثه و جن و جادوگری … بلکه بر اساس مواد تشکیل‌دهنده بدن انسان صورت گرفت.

اما از ۲هزار سال پیش تا امروز علم بشر بسیار پیشرفت کرده‌است. گالیله و نیوتون پس از رنسانس نشان دادند که تعبیر ارسطو از عناصر چهارگانه (اینکه خاک به پایین و آتش به بالا می‌رود) مبنای معتبری در کیهان‌شناسی [بطلمیوسی] نیست و محل اجرام سماوی را باید با استفاده از قوانین گرانش استخراج کرد. در دوران مدرن، نشان داده شد که عوامل شیمیایی و میکروبی باعث ایجاد بیماری‌ها می‌شوند و تعبیر ارسطویی برای توضیح بیماری و درمان، اعتبار ندارد. مثلا هرچند از موتور موشک‌های فضایی چندین متر شعله آتش بیرون می‌جهد و فضاپیما بالا می‌رود، اما برای ارسال فضاپیما به مدار به اندیشه‌های ارسطو مراجعه نمی‌شود، برای درمان بیماری مانند کووید ۱۹ هم سخنانی از این دست که ویروس کرونا طبع سرد دارد پس چای نبات که طبع گرم دارد می‌تواند بیماری را درمان کند، بی‌پایه است و بنیه علمی ندارد. برای مطالعه بیشتر در این مورد به این مقاله مراجعه کنید: طب جایگزین، علم یا شبه علم؟

اما داروهای گیاهی، همان‌طور که در بالا گفته‌شد، اگر مراحل کارآزمایی بالینی و تست‌های دوسو کور و همتاداوری را با موفقیت پشت سر گذاشته‌باشند، ابزاری هستند که در چارچوب علم پزشکی [مدرن] در دست پزشک قرار دارند که بنا به صلاح‌دید او می‌توانند تجویز شوند یا نه. پس در این حالت هم پزشک بر اساس رویه‌های علمی، اقدام به تجویز دارو می‌کند نه به اعتبار نقل قول از گذشتگان.

 

جمع‌بندی

روز پنج‌شنبه ۲۲مهر، نفیسه حسینی یکتا، مدیرکل طب ایرانی و مکمل وزارت بهداشت، در مراسم رونمایی از محصولات دانش بنیان گیاهی موثر در درمان کرونا در کرمان گفت: «رتبه ایران در تولید علم در حوزه طب سنتی و گیاهان دارویی در سال قبل در دنیا پنجم و امسال در رتبه چهارم بعد از هند، چین و آمریکا قرار دارد.»

گزارش ژورنال اتنوفارماکولوژی در فروردین ۱۳۹۹ نشان می‌دهد که در بازه زمانی ۲۰۱۱ تا ۲۰۱۸، تعداد ۲۴۳۹ مقاله که شامل ۶.۳درصد مقالات در این زمینه‌هاست، در موسسات ایرانی انجام شده‌است. در این بازه زمانی، از نظر تعداد مقالات چاپ شده، دانشگاه آزاد اسلامی در رتبه سوم و دانشگاه علوم پزشکی تهران در رتبه پنجم در جهان قرار دارند.

اما تحلیل دیگری در دانشکده طب ایرانی دانشگاه تهران روی این گزارش، نشان می‌دهد که تنها ۳۲۳ پژوهش در بازه زمانی ۲۰۱۱ تا ۲۰۱۸ به کارآزمایی بالینی رسیده‌اند. همچنین گزارش یک دهه پژوهش در این دانشکده هم نشان می‌دهد که از این دانشکده تنها ۷۱ پژوهش منجر به کارآزمایی بالینی شده‌است.

در کارآزمایی‌های بالینی، اثر درمانی مورد ادعای پزشکی سنتی، با استفاده از آزمون‌هایی در بافتار علم پزشکی [مدرن] مانند آزمون دوسو کور، بررسی می‌شوند. به‌این ترتیب آن گزاره ادعا شده، اعتبارش را در جامعه علمی پزشکی، نه به واسطه نقل قول از منابع باستانی مانند کتاب قانون ابن‌سینا، بلکه به واسطه اعتبار روش‌های آزمون‌شدنی و تکرارپذیر علم پزشکی [مدرن] می‌گیرد و این روش‌ها اعتباری به پزشکی سنتی نمی‌دهند.

با این حساب، فکت‌نامه به این ادعای مدیرکل طب ایرانی و مکمل وزارت بهداشت که «ایران در تولید علم در حوزه طب سنتی و گیاهان دارویی در رتبه چهارم بعد از هند، چین و آمریکا قرار دارد» نشان «نیمه‌درست» می‌دهد.