خسارت تحریم‌ها علیه ایران چقدر است؟‌

حسین موسویان، دیپلمات و عضو پیشین تیم مذاکره‌کننده هسته‌ای ایران در توییتی نوشته است: «تحریم ها علیه ایران تاکنون حداقل ۱۰۰۰ میلیارد دلار به اقتصاد ایران خسارت زده است.»

آقای موسویان در این توییت تصویری از مقاله جفری جی اسکات، همکار ارشد موسسه اقتصاد بین‌الملل پترسون درباره تحریم‌های آمریکا علیه چین را ضمیمه کرده است.

تصویر بالای این مقاله نموداری است که نشان می‌دهد که دفتر کنترل دارایی‌های خارجی (اوفک) وزارت خزانه‌دارایی آمریکا در مجموع ۱۷۳۰ فرد حقیقی و حقوقی و حوزه‌های مختلف فعالیت‌های اقتصادی و نظامی ایران را تحریم کرده است. این بیشترین حجم تحریم‌های آمریکا علیه یک کشور است. 

موسویان اشاره نکرده که منظور او تحریم‌ها در چه دوره زمانی است، اما کمی پیش‌تر محمد جواد ظریف، وزیر پیشین  امور خارجه ایران در گفت‌وگو با تلویزیون پرس‌تی‌وی که روز سوم اسفندماه سال ۱۳۹۹ پخش شد، گفته بود: 

«ما چیزی حدود ۱۰۰۰ میلیارد دلار ضرر کردیم، یعنی یک تریلیون دلار ضرر کردیم، دستکم چنین ضرری را، مستقیم یا غیر مستقیم، به علت اِعمال تحریم‌های آمریکا از سال ۲۰۱۸ به بعد متحمل شدیم.»

هزار میلیارد دلار یعنی چه؟

هزار میلیارد دلار در مقیاس اقتصاد ایران عدد بسیار بزرگی است. بیش از دو برابر بیشتر از کل حجم تولید ناخالص داخلی ایران در طول یک سال است. بر اساس داده‌های بانک جهانی، پیش از اعمال تحریم‌های جدید، ارزش جاری تولید ناخالص داخلی ایران در سال ۲۰۱۷ میلادی حدود ۴۴۵ میلیارد دلار و در سال‌های ۲۰۱۸ و ۲۰۲۰ به ترتیب حدود ۲۹۴، ۲۵۸ و ۱۹۱ میلیارد دلار برآورد شده است. به این ترتیب کل حجم تولید اقتصاد ایران در سه سال گذشته حدود ۷۴۴ میلیارد دلار بوده است. 

اما آیا آنطور که آقای موسویان می‌گوید تحریم‌ها علیه ایران هزار میلیارد دلار به اقتصاد ایران خسارت زده‌است؟

محاسبه دقیق اثر تحریم‌ها بر اقتصاد ایران به دلیل آثار مستقیم و غیرمستقیم و بلندمدت آنها تقریبا ناممکن است و تاکنون هرچه از میزان اثر تحریم‌ها منتشر شده، برآوردها و ارزیابی‌هایی است که بسته به منبع و روش محاسبه آن اعداد و ارقام مختلفی را بیان می‌کند.

تحریم‌ها از چند محور اصلی اقتصاد ایران را تحت تاثیر قرار داده‌اند، بخشی از آن تاثیر مستقیم و خسارت‌هایی است که اقتصاد ایران با آن مواجه شده و در کاهش نرخ رشد اقتصادی ایران و ارزش افزوده تولید ناخالص داخلی مشهود است هرچند تفکیک اثر تحریم‌ها و دیگر عوامل موثر بر اقتصاد ایران از جمله سیاست‌های اشتباه برنامه‌ریزان کار دشواری است.

محور دیگری که اقتصاد ایران از مسیر تحریم‌ها متاثر شده، عدم‌النفع‌هایی است که متوجه اقتصاد ایران شده است، درآمدها یا موقعیت‌های سرمایه‌گذاری و فعالیت‌های مشترکی که به واسطه اعمال تحریم‌ها تحقق نیافته‌اند.

آشکارترین عدم‌النفع‌های ناشی از تحریم، سلب فرصت فروش و صادرات نفت و گاز ایران و از دست رفتن بازار نفت ایران است که حسن روحانی، ريیس‌جمهوری پیشین ایران در دی ماه سال ۱۳۹۸ درباره آن سخن گفته بود.

بر اساس اعلام حسن روحانی، رئیس‌جمهوری پیشین ایران «اگر در سال ۹۷ و ۹۸ تحریم نبودیم ۲۰۰ میلیارد دلار در اختیار کشور قرار می‌گرفت.»

بر اساس ارزیابی آقای روحانی در این دو سال،۱۰۰ میلیارد دلار را از بابت عدم فروش نفت و ۱۰۰ میلیارد دلار نیز از محل وارد نشدن اعتبارات، به اقتصاد ایران زیان وارد شده است.

بیژن نامدار زنگنه، وزیر نفت پیشین ایران نیز در مردادماه ۱۴۰۰ در دیدار با محمد سانوسی بارکیندو، دبیرکل اوپک گفته بود: «پس از خروج آمریکا از برجام (مه ۲۰۱۸ تاکنون) ایران از صادرات حدود ۲ میلیارد بشکه نفت خام محروم شد که این مقدار معادل حدود ۱۲۰ میلیارد دلار است.»

تاثیر دیگری که تحریم‌ها بر اقتصاد ایران وارد آورده است، بالارفتن هزینه‌های مبادلاتی و دادوستد ایران است، استفاده از روش‌های نامعمول پرداخت‌ها و همچنین چند مقصدی شدن تجارت کالایی ایران برای از بین بردن ردپای واردات و صادرات ایران و هزینه‌های جابه‌جایی از جمله این هزینه‌ها و خسارت‌های وارده بر اقتصاد ایران در دوره تحریم‌هاست.

عباس آخوندی، وزیر پیشین راه و شهرسازی نیز در اردیبهشت‌ماه ۱۴۰۰ در اظهاراتی با بیان اینکه تحریم‌ها هزینه تجارت را برای ایران ۲۰ تا ۳۰ درصد افزایش داده‌است، هزینه دور زدن تحریم‌ها در یک دوره ۱۶ ساله را ۴۰۰ میلیارد دلار اعلام کرده بود.

محمد شریعتمداری، وزیر تعاون، کار و رفاه اجتماعی دولت حسن روحانی نیز در فروردین‌ماه ۱۴۰۰ در گفت‌وگو با روزنامه ایران بدون آنکه رقمی مشخص از مجموع هزینه اضافی مبادلاتی ایران ناشی از تحریم‌ها اعلام کند، تصریح کرده بود که افزایش هزینه مبادلات در زمان تحریم گاه به ۲۰ درصد هم افزایش یافته است.

وزیر تعاون، کار و رفاه اجتماعی در آن گفت‌وگو به پدیده «شیوه فروش ویژه به ایران» یا به اصطلاح IRANIAN TERM اشاره کرده بود که بر اساس آن بازرگانان طرف حساب با ایران از آنجا که می‌دانند امکان پرداخت نقد و از طریق نظام بانکی برای طرف ایرانی وجود ندارد قیمت کالای خود را نسبت به یک معامله معمولی، به مراتب افزایش می‌دهند. همچنین هزینه نقل و انتقال بار و کالا نیز بالاتر از حد معمول محاسبه می‌شود که به گفته شریعتمداری «همه اینها در مجموع هزینه قابل ملاحظه اقتصادی را به نظام و به مردم تحمیل می‌کند.»

ابوالفضل عمویی، عضو کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس یازدهم نیز از جمله کسانی است که برآوردی از خسارت‌های تحریم بر اقتصاد ایران ارائه کرده است، این نماینده مجلس در دی ماه سال ۱۳۹۹ در گفت‌وگویی با ایسنا، میزان خسارت وارده بر اقتصاد ایران را ۲۰۰ میلیارد دلار اعلام کرده بود که در دو سه سالی که دولت ترامپ از برجام خارج شد بر ایران تحمیل شد.

اما بخش دیگر اثرات تحریم بر اقتصاد ایران آثار میان و بلندمدتی همچون ترک سرمایه‌گذاران خارجی از ایران و قطع همکاران خارجی شرکت‌های ایرانی و توقف پروژه‌های مشترک آنهاست که تبعات اقتصادی قابل توجهی دارند و محاسبه این آثار بدون داشتن اطلاعات و مدل‌سازی‌های دقیق ممکن نیست.

دیگر نکته قابل توجه در محاسبه اثر تحریم‌ها بر اقتصاد ایران، دوره زمانی آنهاست. تحریم‌های آمریکا علیه اقتصاد ایران در پی اشغال سفارت این کشور در تهران از سوی دانشجویان موسوم به خط امام در ۱۳ آبان سال ۱۳۵۸ آغاز شد، در دوره‌هایی این تحریم‌های یک‌جانبه آمریکا شدت گرفت، گاهی با همراهی دیگر کشورهای غربی از جمله اروپاییان همراه و به تحریم‌هایی چندجانبه بدل شد. تحریم‌ها علیه ایران در سال‌های ۱۳۹۱ و ۱۳۹۲ و با ارسال پرونده ایران به شورای امنیت سازمان ملل متحد به تحریم‌هایی بین‌المللی بدل شد و در سال‌هایی اتحادیه اروپا تحریم‌هایی جداگانه علیه ایران به اجرا گذاشتند.

بنابراین اینکه کدام تحریم‌ها و چه دوره‌ای برای محاسبات اثر، هزینه و خسارت وارده بر اقتصاد ایران مدنظر باشد به پیچیدگی و دشواری پیش گفته می‌افزاید و برآوردهای اثرات تحریم‌ها را متفاوت از دیگری می‌کند.

جمع‌بندی

حسین موسویان، دیپلمات و عضو پیشین تیم مذاکره‌کننده هسته‌ای ایران می‌گوید: «تحریم‌ها تاکنون حداقل هزار میلیارد دلار به اقتصاد ایران خسارت زده است».

آقای موسویان مشخص نکرده که درباره چه دوره زمانی صحبت می‌کند، اما پیش از این محمدجواد ظریف، وزیر پیشین امور خارجه در یک گفت‌وگوی تلویزیونی گفته بود تحریم‌های ترامپ بعد از سال ۲۰۱۸ هزار میلیارد دلار به ایران خسارت زده است. 

هزار میلیارد دلار در مقیاس اقتصاد ایران عدد بسیار بزرگی است. بیش از دو برابر حجم تولید ناخالص داخلی کشور پیش از بازگشت تحریم‌ها است. 

محاسبه دقیق اثر تحریم‌ها بر اقتصاد ایران به دلیل آثار مستقیم و غیرمستقیم و همچنین آثار کوتاه، میان و بلندمدت آنها بر اقتصاد ایران تقریبا ناممکن است. تاکنون اعداد و ارقام مختلفی درباره ضرر و زیان ناشی از تحریم‌ها اعلام شده است، اما گزارش رسمی و مدونی که در آن روش تحقیق و محاسبه مشخص شده باشد در این باره منتشر نشده. 

خسارات مستقیم تحریم‌ها بر عملکرد اقتصاد ایران، عدم‌النفع‌های ناشی از اعمال تحریم‌ها، افزایش هزینه‌های مبادلاتی و عملیاتی در اقتصاد ایران تحت تاثیر این محدودیت‌ها و بالاخره آثار این تحریم‌ها بر توسعه فعالیت‌های اقتصادی شرکت‌های ایرانی و برنامه‌های آتی آنها محورهای اصلی اثرگذاری بر اقتصاد ایران است.

حسن روحانی، ريیس‌جمهوری پیشین ایران در دی ماه سال ۱۳۹۸ درباره آن سخن گفته بود.

بر اساس اعلام حسن روحانی «اگر در سال ۹۷ و ۹۸ تحریم نبودیم ۲۰۰ میلیارد دلار در اختیار کشور قرار می‌گرفت.»

بیژن نامدار زنگنه، وزیر نفت پیشین ایران نیز در مردادماه ۱۴۰۰ گفته بود: «پس از خروج آمریکا از برجام ایران از صادرات حدود ۲ میلیارد بشکه نفت خام محروم شد که این مقدار معادل حدود ۱۲۰ میلیارد دلار است.»

عباس آخوندی، وزیر پیشین راه و شهرسازی ایران، در اردیبهشت‌ماه ۱۴۰۰ گفته بود: «هزینه دور زدن تحریم‌ها در یک دوره ۱۶ ساله را ۴۰۰ میلیارد دلار است.»

ابوالفضل عمویی، عضو کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس یازدهم نیز در دی ماه اعلام کرده بود: «میزان خسارت وارده بر اقتصاد ایران را ۲۰۰ میلیارد دلار است.» 

این اعداد و ارقام اختلاف قابل توجهی با یکدیگر و با آنچه حسین موسویان گفته دارند. با این اوصاف فکت‌نامه به این ادعا که «تحریم ها علیه ایران تاکنون حداقل ۱۰۰۰ میلیارد دلار به اقتصاد ایران خسارت زده»، نشان «غیر قابل اثبات» می‌دهد.