سرانه پزشک در ایران چقدر است؟

ابوالفضل باقری‌فرد، معاون آموزشی وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی روز ۱۲ مهر ۱۴۰۰ در گفت‌وگو با خبرگزاری تسنیم گفته است: «در ایران به ازای هر ۱۰ هزار نفر ۱۷/۱ پزشک دارد.» 

او در این گفت‌وگو با بیان اینکه طبق برنامه‌ریزی‌های انجام شده این عدد تا سال ۱۴۰۴ به بالای ۱۸ پزشک خواهد رسید، اظهار داشت: 

«طرح این موضوع که تعداد پزشکان کشورهایی همچون سوریه و عراق از ما بیشتر است، صحیح نیست و کاملا با آمارهای WHO متفاوت است. گزارشی در سایت رسمی سازمان جهانی بهداشت برای سال ۲۰۱۸ آمده که در ایران به ازای هر ۱۰ هزار نفر ۱۵/۹ پزشک وجود دارد؛ همچنین اعلام شده است که به ازای هر ۱۰ هزار نفر در عراق ۷ پزشک، در ترکیه ۱۸ پزشک، در سوریه حدود ۱۲/۸ پزشک و در افغانستان ۲/۸ پزشک وجود دارد.»

او همچنین در این گفت‌وگو با بیان این ادعا که براساس اعلام سازمان بهداشت جهانی در کشورهایی که به ازای هر ۱۰ هزار نفر ۱۰ پزشک وجود دارد، شرایط خوب است، تصریح کرد: «اکنون ۴۵ درصد کشورهای جهان به ازای هر ۱۰ هزار نفر کمتر از ۱۰ پزشک دارند.»

به نظر می‌رسد این اظهارات در واکنش به گفته‌های اخیر علی خضریان، سخنگوی کمیسیون اصل ۹۰ مجلس است که روز ۲۹ شهریور ماه ۱۴۰۰ گفته بود: «سرانه پزشک در کشور هم‌اکنون ۱۱/۷ به ازای ده هزار نفر است.» آقای خضریان در صحبت‌های خود از بررسی موضوع «کمبود پزشک»‌ در کمیسیون اصل ۹۰ خبر داده بود. 

اولین بار نیست که گروهی از نمایندگان مجلس، تشکل‌ها و رسانه‌های اصول‌گرا از کمبود پزشک در ایران صحبت می‌کنند و مدعی‌اند جمعیت پزشکان برای تضمین منافع انحصاری جامعه پزشکی به طور عامدانه محدود نگه داشته می‌شود. 

اما سرانه پزشک در ایران چند است؟ وضعیت سرانه پزشک در ایران در مقایسه با سایر کشورهای منطقه چگونه است؟ 

سرانه پزشک در ایران چقدر است؟ 

برای پاسخ به این پرسش پیش از هر چیز به سراغ منابع رسمی می‌رویم. تا آنجایی که ما گشته‌ایم هیچ آمار رسمی و دقیقی از تعداد پزشکان فعال در ایران وجود ندارد. 

مرکز آمار ایران در گزارش‌های آماری خود تعداد پزشکان شاغل در دانشگاه‌های علوم پزشکی را اعلام می‌کند که طبق آخرین آمار موجود به ۵۰,۲۱۲ نفر رسیده است. بر اساس اطلاعاتی که در صفحه ۶۸۰ سالنامه آماری ۱۳۹۸ در دست است از این میان ۱۶,۳۱۶ پزشک عمومی، ۵,۲۲۱ دندان‌پزشک، ۳۵۹ دکتر علوم آزمایشگاهی، ۲,۴۴۶ داروساز، ۱۷,۰۹۰ پزشک متخصص، ۲,۶۷۹ پزشک فوق تخصص و ۶۱۰۱ دکترای تخصصی در دانشگاه‌های علوم پزشکی سراسر ایران مشغول کار هستند. 

اگر جمعیت پزشکان شاغل در  را به نسبت جمعیت ۸۳ میلیون نفری ایران در سال ۱۳۹۸ تقسیم کنیم به سرانه ۶ پزشک شاغل در دانشگاه‌های علوم پزشکی به ازای هر ۱۰ هزار نفر می‌رسیم. این البته آمار کاملی نیست، چرا که تعداد پزشکانی که در بیمارستان‌های خصوصی یا به صورت شخصی فعالیت می‌کنند در آن در نظر گرفته نشده است. 

دیگر منبع معتبر آماری، سازمان نظام پزشکی ایران است. بر اساس آخرین آمار موجود در سامانه آمار نظام پزشکی این سازمان در سال  ۱۴۰۰ دقیقا ۳۲۱,۷۷۴ عضو دارد که همه آنها لزوما پزشک نیستند و حتی اگر پزشک باشند معلوم نیست چه تعداد از آنها هنوز در ایران مشغول فعالیت پزشکی‌اند. 

بر اساس آمار موجود ۱۵۵,۶۴۷ نفر از اعضای سازمان نظام پزشکی در رشته‌های پزشکی، مامایی، دندانپزشکی، داروسازی و علوم آزمایشگاهی مدرک «دکترای حرفه‌ای» دارند. ۵۴,۵۴۳ نفر پزشک متخصص‌اند. ۴,۴۰۲ پزشک فوق تخصص، ۳,۷۵۵ فلوشیپ وجود دارند. 

با این اوصاف می‌توان گفت در مجموع ۲۱۸,۳۴۷ پزشک عضو سازمان نظام پزشکی‌اند. اگر فرض کنیم همه این افراد مشغول به کار باشند، سرانه پزشک در ایران در سال ۱۴۰۰ به ۲۵/۶ پزشک به ازای هر ۱۰ هزار نفر می‌رسد. اما این عدد نیز درست نیست. به این دلیل ساده که همه پزشکان عضو سازمان نظام پزشکی لزوما مشغول فعالیت در داخل کشور نیستند.

برخی از آنها  از کشور مهاجرت کرده‌اند. به عنوان مثال دی ماه پارسال مسئولان سازمان نظام پزشکی اعلام کردند طی ده ماه اول سال ۱۳۹۹ حدود سه هزار پزشک برای مهاجرت و ادامه کار تخصصی در خارج از این سازمان تاییدیه دریافت کرده‌اند. 

یا نگاهی به هرم سنی اعضای نظام پزشکی نشان می‌دهد جمعیت زیادی از پزشکان عضو سازمان نظام پزشکی را سالمندان تشکیل می‌دهند. به طور مثال در جدول تفکیک سنی اعضای نظام پزشکی، گروه پزشکی و دندان‌پزشکی را انتخاب کنیم، خواهیم دید کمی بیش از ۱۰ درصد جمعیت اعضا را پزشکان و دندان‌پزشکان بالای ۶۵ سال تشکیل می‌دهند. 

سرانه ۱۷/۱ پزشک به ازای هر ۱۰ هزار ایرانی یعنی چقدر؟ 

بر اساس پیش‌بینی‌های جمعیتی مرکز آمار، ایران در سال ۱۴۰۰ جمعیتی در حدود ۸۵ میلیون نفر دارد. سرانه ۱۷/۱ پزشک به ازای هر ۱۰ هزار نفر تنها در صورتی درست از آب درمی‌آید که بپذیریم جمعیت پزشکان فعال در ایران حدود ۱۴۵ هزار باشد. این در حالی است که سه سال پیش ایران در گزارش به سازمان بهداشت جهانی تعداد پزشکان را در بیش از ۱۲۹ هزار نفر اعلام کرده بود. 

با این حساب طبق ادعای آقای باقری‌فرد، در فاصله سه سال گذشته باید چیزی حدود ۱۶ هزار نفر به جمعیت پزشکان فعال در کشور اضافه شده باشد. 

سرانه پزشک در ایران براساس آمار سازمان بهداشت جهانی چقدر است؟ 

سازمان بهداشت جهانی در گزارشی در سال ۲۰۱۸ تعداد پزشکان ایرانی را ۱۲۹,۶۰۴ هزار پزشک اعلام و گفته هر ۱۰ هزار ایرانی به ۱۵/۸ پزشک دسترسی دارند. 

نکته قابل توجه این است که طی سال‌های ۲۰۱۴ تا ۲۰۱۸ آمار ایران در سرانه پزشک نوسان غیرطبیعی دارد، طوری که جمعیت پزشکان ایران در سال ۲۰۱۵ به ناگهان حدود ۲۰ درصد کمتر می‌شود و سرانه پزشک از ۱۵ به ۱۱/۵ پزشک به ازای هر ۱۰ هزار نفر کاهش پیدا می‌کند. بعد ناگهان در سال ۲۰۱۸ به صورت ناگهانی آمار سیر صعودی پیدا می‌کند. دقیقا معلوم نیست علت این نوسان چیست. ممکن است در سال‌های مختلف آمارهای متفاوتی درباره جمعیت پزشکان از سوی دولت جمهوری اسلامی به سازمان بهداشت جهانی ارائه شده باشد.

سرانه پزشک در ایران در مقایسه با کشورهای منطقه چگونه است؟ 

گزارش منطقه ای سازمان بهداشت جهانی نشان می‌دهد که در منطقه شرق مدیترانه که خاورمیانه را نیز شامل می‌شود، به طور میانگین هر ۱۰ هزار نفر جمعیت به ۹/۹ نفر دسترسی دارند، حال آنکه معدل جهانی دسترسی به پزشک ۱۵/۱ اعلام شده است. براساس این گزارش ایران با دسترسی به ۱۵/۴ کمی بالاتر از معدل جهانی و در میانه جدول کشورهای منطقه قرار دارد. 

چنانکه در نمودار زیر پیدا است سرانه پزشک در ایران بیشتر از کشورهای از یمن، سودان، افغانستان، مراکش، مصر، عراق، پاکستان، سوریه و تونس و کمتر از کشورهای لبنان، عربستان سعودی، امارات، کویت، لیبی، اردن، بحرین، فلسطین، قطر و عمان است. 

جمع‌بندی

ابوالفضل باقری‌فرد، معاون آموزشی وزارت بهداشت می‌گوید سرانه پزشک در ایران ۱۷/۱ به ازای هر ۱۰ هزار نفر است. 

در هقته‌های گذشته برخی نمایندگان مجلس از کمبود پزشک در ایران صحبت کرده‌اند و گفته‌اند سرانه پزشک در ایران حدود ۱۱/۷ پزشک به ازای هر ۱۰ هزار نفر است. 

اگرچه آمارهای کلی درباره تعداد اعضای نظام پزشکی و پزشکان شاغل در دانشگاه‌های علوم پزشکی در دست است، اما نمی‌توان با قطعیت گفت جمعیت پزشکان فعال در ایران چقدر است. 

طبق آمارهای رسمی نظام پزشکی ایران بیش از ۳۲۱ هزار عضو دارد که از این میان بیش از ۲۱۸ هزار نفر دارای مدرک دکتری حرفه‌ای، تخصص، فوق تخصص هستند یا در دوره تکمیلی تخصصی (فلوشیپ) را می‌گذرانند. 

اگر همه این ۲۱۸ هزار نفر پزشک در داخل کشور فعال بودند، سرانه پزشک باید بین ۲۵ تا ۲۶ پزشک به ازای هر ۱۰ هزار نفر می‌بود. تعدادی از این افراد بازنشسته‌اند. داده‌های منتشر شده در سایت نظام پزشکی نشان می‌دهد بیش از ۱۰درصد اعضای نظام پزشکی در گروه پزشکی و دندان‌پزشکی را افراد سالمند بالای ۶۵ سال تشکیل می‌دهند. در این میان گروهی هم به خارج از ایران مهاجرت کرده‌‌‌اند و فعالیتی در داخل ندارند. برآوردی از جمعیت پزشکان غیرفعال وجود ندارد، اما اگر آمار ادعایی معاون وزیر بهداشت، یعنی سرانه ۱۷/۱ پزشک به ازای ۱۰ هزار نفر درست باشد به این معنی خواهد بود که حدود ۳۰درصد پزشکان عضو سازمان نظام پزشکی در حال حاضر فعالیتی ندارند. 

آخرین آمار موجود در مرکز داده‌های سازمان بهداشت جهانی هم مربوط به سال ۲۰۱۸ میلادی است که در آن گفته شده سرانه پزشک در ایران ۱۵/۸ پزشک به ازای هر ۱۰ هزار نفر است. آمارهای مربوط به جمعیت پزشکان ایران در سایت سازمان بهداشت جهانی، در سال‌های اخیر نوسان زیادی داشته که دلایل آن روشن نیست، اما اگر فرض کنیم آمار سال ۲۰۱۸ درست باشد، عدد اعلام شده از سوی معاون وزیر بهداشت غیرمنطقی به نظر نمی‌رسد. کافی است در سه سال گذشته حدود ۱۶ هزار پزشک به جمعیت پزشکان فعال در ایران اضافه شده باشد، تا سرانه پزشک در سال ۲۰۱۸ به بالای ۱۷ پزشک به ازای هر ۱۰ هزار نفر برسد. 

با وجود ابهام‌های آماری، نمی‌توانیم با قطعیت اظهارات ابوالفضل باقری‌فرد، معاون آموزشی وزارت بهداشت را رد یا تایید کند، به همین دلیل فکت‌نامه به این ادعا که «در ایران به ازای هر ۱۰ هزار نفر ۱۷/۱ پزشک وجود دارد» نشان «غیرقابل اثبات» می‌دهد.