آیا نیمی از آزمایش‌های هسته‌ای دنیا را ایالات متحده انجام داده‌است؟

بیستم شهریور ماه، سالگرد تصویب «پیمان منع جامع آزمایش‌های هسته‌ای» مشهور به CTBT است. این پیمان سال ۱۳۷۵ در مجمع عمومی سازمان ملل تصویب شد. اما هنوز به صورت بخشی از رژیم حقوقی بین‌المللی درنیامده‌ است. زیرا ۲۵ سال است که دنیا معطل است که هشت کشور باقی‌مانده در لیست کشورهای ذکر شده در پیوست ۲ این پیمان، آن را امضا یا در مجلس خود تصویب کنند. این کشورها (به‌ترتیب حروف الفبا) عبارتند از: «آمریکا، اسرائیل، ایران، پاکستان، چین، کره‌شمالی، مصر، هند».

روز چهارشنبه ۱۷ شهریور به‌مناسبت بیست و پنجمین سالگرد تصویب این پیمان، مراسمی در محل مجمع عمومی سازمان ملل در نیویورک با حضور رییس مجمع عمومی، نماینده عالی سازمان ملل در امور خلع سلاح و نمایندگان دائم کشورهای عضو برگزار شد. به گزارش سازمان ملل متحد مجید تخت‌روانچی، نماینده دائم ایران در سازمان ملل، در این مراسم ضمن تاکید بر اینکه خلع سلاح هسته‌ای باید در دستور کار رژیم بین‌الملل باقی بماند، مدعی شد: «از سال ۱۹۴۵ تاکنون ۲۰۰۰ آزمایش انجام شده است که ۱۰۵۴ آزمایش آنها توسط ایالات متحده انجام شده‌است.»

تخت‌روانچی درباره آثار آزمایش‌های هسته‌ای گفت: «این آزمایش‌های شوم گام‌های اولیه برای تولید، تکثیر و استفاده از سلاح‌های هسته‌ای است و عواقب ویرانگر آنها نه‌تنها بر نسل‌های بعدی انسان بلکه بر کره زمین، تاثیرات گسترده و عمیقی می‌گذارد.»

او در ادامه از جامعه بین‌المللی خواست تا سعه‌صدر در برابر مالکیت تسلیحات هسته‌ای توسط اسرائیل - مهم‌ترین متحد ایالات متحده در خاورمیانه که بنا به ادعای او  صدها کلاهک هسته‌ای در اختیار دارد، را کنار بگذارد. 

چند آزمایش‌های هسته‌ای در دنیا انجام شده‌است؟

آزمایش هسته‌ای را نمی‌توان به سادگی مخفی کرد. از یک سو آثار آزمایش هسته‌ای، پیش از هرگونه اعلام رسمی، به‌خوبی وقوع آن را نشان می‌دهند. زیرا ابعاد چنین انفجاری آن‌قدر متفاوت‌تر از سلاح‌های متعارف است که لرزه‌هایی در زمین ایجاد می‌کند که موج صوتی ناشی از آن در صدها کیلومتر دورتر توسط دستگاه‌های لرزه‌سنج ثبت می‌شود. «سازمان بین‌المللی پیمان منع جامع آزمایش‌های هسته‌ای» (CTBTO) برای این منظور یک شبکه جهانی از لرزه‌سنج‌های خاص تحت عنوان «سیستم پایش بین‌المللی» (The International Monitoring System - IMS) را در سراسر دنیا مستقر کرده‌ است.

همچنین تشعشعات رادیواکتیو ناشی از شکافت هسته‌ای توسط دستگاه‌های مختلف از جمله ماهواره‌هایی که به همین منظور در مدار LEO قرار دارد، قابل ردیابی هستند. مشهورترین این آشکارسازها، روی ماهواره‌های ایریدیوم سیستم موقعیت‌یابی جهانی (GPS) نصب شده‌اند.

از سوی دیگر، آزمایش‌های هسته‌ای (از بعد از انفجارهای هیروشیما و ناگاساکی) اساسا ماهیت بازدارندگی (Deterrence) دارند. یعنی کشوری که اقدام به این کار می‌کند، تمایل دارد قدرت هسته‌ای خود را بروز دهد تا بتواند در رقابت‌های منطقه‌ای دست بالا را داشته‌باشد و خواسته‌های هژمونیکش را بر رقبای خود تحمیل کند.

بنابراین آمار دقیقی از همه آزمایش‌های هسته‌ای در تاریخ از ۱۶ ژوئیه ۱۹۴۵ که آزمایش ترینیتی در نیومکزیکو توسط ایالات متحده انجام شده تا ۳ سپتامبر ۲۰۱۷ که آخرین آزمایش هسته‌ای تا امروز در سایت پونگیه‌-ری در کره‌شمالی انجام شده، وجود دارد.

نگاهی به آمارهای دقیق ثبت‌شده جهانی نشان می‌دهد که ظاهر جمله بیان شده توسط تخت روانچی، تقریبا درست است. چرا می‌گوییم تقریبا؟ چون ظاهرا او یک اشتباه لپی در شمارش کرده‌ است. تعداد دقیق آزمایش‌های هسته‌ای از ابتدای عصر اتمی تا امروز،‌ ۲۱۲۱ عدد بوده که ۱۰۳۰‌تای آن را ایالات متحده انجام داده‌است. اگر ۲ بمب اتمی هیروشیما و ناگاساکی را هم به این لیست اضافه کنیم، ۴۸/۷ درصد کل انفجارهای اتمی رخ داده روی کره‌زمین با مسئولیت ایالات متحده بوده‌است. اتحاد شوروی با ۷۲۷ و فرانسه با ۲۱۷ آزمایش در رتبه‌های بعدی قرار دارند. بریتانیا و چین به ترتیب ۸۸ و ۴۷ آزمایش هسته‌ای انجام داده‌اند و در رتبه‌های بعدی کره شمالی با ۶، هند با ۴ و پاکستان با ۲ آزمایش هسته‌ای قرار دارند.

لازم به ذکر است که بعضی از منابع تعداد آزمایش‌های هسته‌ای اتحاد شوروی را ۷۱۵ ذکر کرده‌اند. علت این تفاوت ۱۲تایی این است که ۱۱ آزمایش شکست‌خورده، در منابع رسمی توسط شوروی در آن زمان اعلام نشده‌بود اما پس از جنگ سرد توسط اولگ بوخارین در کتاب Russian Strategic Nuclear Forces

افشا شد. یک آزمایش هم در سایت سمیپالاتینسک نیمه‌کاره رها شد.

پس تا اینجا به‌نظر می‌رسد غیر از اشتباه (به ظاهر قابل اغماض) ۱۰۵۴ به‌جای ۱۰۳۲، با مبنی قرار دادن صرفا «تعداد آزمایش‌های هسته‌ای» کلیت صحبت تخت روانچی درست است. اما این ادعای تخت‌روانچی، مقدمه‌ای برای اشاره به تاثیرات مخرب محیط‌زیستی آزمایش‌های هسته ای بود. در سنجش آزمایش‌های هسته‌ای و آسیبی که به محیط‌زیست و کره‌زمین در اثر آنها وارد شده‌است، دو عنصر دیگر را هم باید درنظر گرفت، یکی «بازده انفجار» و دیگری «زمان انجام آزمایش». با درنظر گرفتن این نکات، جنبه‌های دیگری از این حرف آشکار می‌شود که نشان می‌دهد بیان این آمار در شرایط فعلی گمراه‌کننده است.

چرا سنجش بازده انفجار مهم است؟

اصولا رژیم منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای ریشه در ترس جهانی از جنگ جهانی هسته‌ای دارد که نخستین‌بار به‌طور جدی توسط پژوهشگران و دانشمندان موثری در سال ۱۹۵۵ در یک نامه مشهور به مانیفست راسل-انیشتین مطرح شد. وضعیت دژستانی (Dystopian) که این دانشمندان از آینده بشر در اثر کاربرد بمب اتم به تصویر کشیدند، نخستین مبنی همکاری‌های بین‌المللی برای رژیم‌های کنترل، عدم اشاعه و خلع‌سلاح هسته‌ای در تاریخ شد. چیزی که نماد این وضعیت آخرالزمانی است، قدرت سلاح‌های هسته‌ای است. این عنصر را با سنجه «بازده انفجار» اندازه می‌گیرند و واحد آن مقدار جرم TNT است که معادل انفجار آن بمب، انرژی آزاد می‌کند.

اگر براساس بازده انفجار هسته‌ای، آزمایش‌های هسته‌ای را لیست کنیم، با وجود اینکه اتحاد شوروی حدود سه‌چهارم ایالات متحده آزمایش هسته‌ای انجام داده، اما مقدار مواد هسته‌ای که در اثر انفجارهای آزمایش‌های شوروی در طبیعت رها شده، بیشتر از ایالات متحده است. یادآوری این عدد، ذیل گفته‌های تخت روانچی، از آن جهت مهم است که روسیه، شریک جمهوری اسلامی ایران در مسائل مختلف منطقه‌ای، میراث‌دار زرادخانه هسته‌ای شوروی است.

جمع کل قدرت انفجارهای هسته‌‌ای اتحاد شوروی بیش از ۲۹۶ میلیون تن TNT (معادل ۵۵درصد کل انفجارهای تاریخ) است در حالی که جمع کل قدرت انفجارهای هسته‌‌ای ایالات متحده حدود ۱۹۶ میلیون تن TNT (بیش از ۳۶ درصد کل) می‌شود. همچنین لازم به ذکر است که دیگر شریک جمهوری اسلامی، یعنی چین، با وجود اینکه تقریبا یک‌پنجم فرانسه و نصف بریتانیا، بمب اتمی ترکانده، اما قدرت کل آزمایش‌های هسته‌ای‌اش، دو برابر کل آزمایش‌های فرانسه و سه برابر کل آزمایش‌های هسته‌ای بریتانیا بوده‌است.

تلاش برای برقراری رژیم منع جامع آزمایش‌های هسته‌ای از سال ۱۹۹۶ (۱۳۷۵) آغاز شد. در حالی که آخرین آزمایش هسته‌ای ایالات متحده، در تاریخ ۲۳ سپتامبر ۱۹۹۲ انجام شده و بعد از آن ایالات متحده دیگر هیچ آزمایش هسته‌ای انجام نداده‌است. اتحاد شوروی که یکی از مبتکران در مذاکرات خلع سلاح هسته‌ای که منجر به CBTB شد، بود، ۵ سال قبل از تصویب آن در سازمان ملل و یک سال پیش از فروپاشی، پیشنهاد توقف آزمایش‌های هسته‌ای را ارائه داد که با موافقت انگلیس و ایالات متحده انجام شد (بخشی از اصلاحات گورباچف).

انگلستان یک سال قبل از ایالات متحده، در ۱۹۹۱ انجام آزمایش‌های هسته‌ای را متوقف کرد. فرانسه و چین نیز چند ماه پیش از تصویب CTBT، آخرین آزمایش هسته‌ای‌شان را انجام دادند. هند و پاکستان هم در آخرین سال‌های قرن بیستم (۱۹۹۸) انجام آزمایش هسته‌ای را متوقف کردند. تنها کشوری که در قرن جاری آزمایش هسته‌ای انجام داده، کره شمالی است. این کشور آزمایش‌های خود را از سال ۲۰۰۶ شروع کرده و آخرین آن را در سال ۲۰۱۷ انجام داد. مطابق این آمار، از بعد از آخرین آزمایش هسته‌ای ایالات متحده، در حدود ۳۰ سال پیش، ۲۷ آزمایش هسته‌ای انجام شده که ۹تای آن را چین انجام داده‌‌است.

جمع‌بندی

ظاهر عبارتی که مجید تخت روانچی، سفیر و نماینده دائم جمهوری اسلامی ایران در سازمان ملل متحد در جلسه سالگرد تصویب «پیمان منع جامع آزمایش‌های هسته‌ای» مشهور به CTBT در ۱۷ شهریور ۱۴۰۰ در صحن مجمع عمومی سازمان ملل متحد به‌کار برده‌است یعنی: «از ۲ هزار آزمایش هسته‌ای در جهان ۱۰۵۴ آزمایش توسط آمریکا انجام شده‌است» صحیح است، هر چند این عبارت دقیق نیست.

تا امروز ۲۱۲۱ آزمایش هسته‌ای انجام شده که ۱۰۳۲تای آن را ایالات متحده انجام داده‌است که شامل ۴۸/۷ درصد کل تعداد انفجارهای هسته‌ای می‌شود. توجه به قدرت و اندازه بمب‌های اتمی که منفجر شده (Nuclear weapon yield) هم نشان می‌دهد که قدرت آزمایش‌های هسته‌ای اتحاد شوروی معادل ۵۵درصد کل انفجارهای تاریخ است.

رژیم «منع جامع آزمایش‌های هسته‌ای» سال ۱۳۷۵ در مجمع عمومی سازمان ملل تصویب شد. اما ۲۵ سال است که دنیا معطل است که هشت کشور باقی‌مانده آن را امضا یا در مجلس خود تصویب کنند تا به بخشی از حقوق بین‌الملل تبدیل شود. این کشورها (به‌ترتیب حروف الفبا) عبارتند از: «آمریکا، اسرائیل، ایران، پاکستان، چین، کره‌شمالی، مصر، هند».

ایالات متحده، از چند ماه پس از فروپاشی اتحاد شوروی و پایان جنگ سرد، ۲۹ سال است که هیچ آزمایش هسته‌ای انجام نداده‌است. متحدان آمریکا یعنی بریتانیا (۳۰ سال) و فرانسه (۲۵ سال) هم از زمان تصویب پیمان «منع جامع آزمایش‌های هسته‌ای» دیگر هیچ آزمایش هسته‌ای انجام نداده‌اند.

بنابراین اگرچه گفته تخت روانچی با آمار تعداد آزمایش‌های هسته‌ای کم و بیش همخوانی دارد، اما در این گزاره به این واقعیت مهم اشاره نشده که از زمان پایان جنگ سرد، ایالات متحده این آزمایش‌ها را متوقف کرده است. به همین دلیل فکت‌نامه به این ادعا که «از ۲ هزار آزمایش هسته‌ای در جهان ۱۰۵۴ آزمایش توسط آمریکا انجام شده‌است» نشان «گمراه‌کننده» می‌دهد.