رتبه رصدخانه ملی ایران از نظر بزرگی آینه

حبیب خسروشاهی مدیر رصدخانه ملی ایران روز هشتم تیر ۱۴۰۰ در گفت‌وگو با روزنامه خراسان گفته است: «رصدخانه ملی ایران جزو پنج سایت نخست جهان از نظر بزرگی آینه و کیفیت عکسبرداری است.» 

خسروشاهی در این گفت‌وگو که با عنوان «ستاره‌ها ۷ میلیارد سال نوری به زمین نزدیک شدند» منتشر شده مدعی شده که این نخستین پروژه در نوع خود است که صفر تا ۱۰۰ آن توسط محققان و مهندسان کشورمان به اجرا درآمده است. 

هفته گذشته و پس از افتتاح رصدخانه ملی آن هم بدون حضور آینه اصلی تلسکوپ، اخبار رصدخانه ملی یک بار دیگر مورد توجه افکار عمومی قرار گرفت و برخی رسانه‌ها به انتشار گزاره‌هایی مشابه ادعای خسرو‌شاهی درباره بزرگی و اهمیت رصدخانه ملی پرداختند. 

ایسنا در گزارشی به‌ نقل از سورنا ستاری معاون علمی و فناوری رئیس‌ جمهور مدعی شد: «در حال حاضر هشت رصدخانه در نیم‌کره شمالی زمین وجود دارد که شش عدد از آن‌ها در کلاس چهار متری هستند.»

پیش‌تر سورنا ستاری در تاریخ ۳۱ خرداد ۱۴۰۰ و پس از بازدید از روند ساخت و تجهیز رصدخانه ملی ایران در کاشان مدعی شده بود که: «این رصدخانه یکی از شش رصدخانه نیمکره شمالی و از نظر امکانات و تجهیزات در جهان بی‌نظیر است.»

او همچنین مدعی شده بود که «رصدخانه ملی ایران با وجود این امکانات و تجهیزات حتی در خاورمیانه و از اروپا تا هندوستان بی‌نظیر است.»  

آیا واقعا رصدخانه ملی ایران جزو پنج سایت نخست جهان از نظر بزرگی آیینه است؟ آیا این رصدخانه یکی از شش رصدخانه‌ برتر نیمکره شمالی محسوب می‌شود؟ آیا می‌توان گفت صفر تا صد این پروژه در داخل کشور انجام شده است؟ 

آیا رصدخانه ملی ایران جزو پنج سایت نخست جهان از نظر بزرگی آینه است؟ 

خیر. یکی از اصلی‌ترین معیارهای طبقه‌بندی رصدخانه‌های در دنیا، میزان بزرگی شیئی یا همان آینه اصلی تلسکوپ است. هر چند تا این لحظه آینه‌ای بر روی سازه تلسکوپ رصدخانه ملی نصب نشده است اما می‌دانیم که قطر این آینه ۳۴۰ سانتی‌متر خواهد بود. این در حالی است که هم‌اکنون بر روی کره زمین حداقل ۴۱ تلسکوپ با قطر شیئی بزرگ‌تر از ۳/۴ متر وجود دارد. در این رده‌بندی Large Binocular Telescope با دو آینه انفرادی و قطر شیئی ۱۱.۹ متر  رتبه اول را به خود اختصاص داده و پس از آن ۵ تلسکوپ با شبکه موزاییکی از آینه‌ها با قطر‌هایی از ۱۱ تا ۹/۲ متر رتبه‌های بعدی را به خود اختصاص داده‌اند. 

حتی اگر تصور کنیم دکتر خسروشاهی به رده‌بندی تلسکوپ‌های تک آینه‌ای اشاره‌ داشته، باز هم نمی‌توان این ادعا را پذیرفت. چرا که هم‌اکنون حداقل ۳۵ تلسکوپ تک آینه‌ای با قطرهایی بین ۸/۲ تا ۳/۵ متر در حال فعالیت در رصدخانه‌های مختلف دنیا هستند. در این رده‌بندی‌ رصدخانه ژاپنی سوبارو با قطر آینه ۸/۲ متری بزرگترین در نوع خود محسوب می‌شود. 

چه اطلاعاتی از آینه رصدخانه ملی چه داریم؟

آینه اصلی در تلسکوپ‌های بازتابی که از آن به عنوان «شئی» نیز یاد می‌شود مهمترین بخش سازنده یک تلسکوپ و رصدخانه است. در کیفیت و کارایی این تلسکوپ‌ها آنچه تعیین کننده است قطر شیشه‌، کیفیت تراش و صیقلی است که قرار است شیشه را به آینه اصلی تلسکوپ تبدیل کند. 

شیشه‌ای که برای ساخت آینه اصلی رصدخانه ملی انتخاب شده، Zerodur و ساخته شرکت آلمانی Schott بود و در نهایت پروژه صیقل این شیشه به شرکت فنلاندی Opteon oy سپرده شد.

قطر آینه تلسکوپ اصلی رصدخانه ملی ایران سه متر و چهل سانتی‌متر است که به نوشته سایت رصدخانه ملی «در ایران و با همکاری گروهی از پیشگامان صنعت تلسکوپ در اروپا طراحی و ساخته می‌شود.» 

در گزارشی که خبرگزاری ایسنا به تاریخ سوم اسفند ۱۳۹۳ درباره این رصدخانه منتشر کرده آمده است: 

«آینه اصلی تلسکوپ با قطر ۳/۴ متر و ضخامت ۱۸۴ میلی‌متر با دقت زبری بسیار بالا و در حدود ۰/۶ نانومتر (دقت مورد درخواست در قرارداد ۲ نانومتر) و ابیراهی سطح کمتر از ۷ نانومتر (دقت مورد درخواست کمتر از ۱۵ نانومتر) تراش داده است. وزن آینه نیز به حدود چهار تن می‌رسد. ضریب انبساط خطی شیشه‌ای که برای ساخت این آینه بکار رفته بسیار پایین است به طوری که ازای یک درجه سانتی‌گراد تغییر دما، آینه فقط حدود یک میکرون تغییر می‌کند و در مقایسه با شیشه‌های معمولی حساسیت دمایی آن ۱/۲۰۰ است. شعاع انحنای آینه ۵۰۶۰ میلی‌متر است. با توجه به اندازه قطر ۳۴۰۰ میلی‌متری آینه، نسبت شعاع انحنا به قطر تلسکوپ ۱/۴۹ است. آینه‌ای با چنین مشخصات به اصطلاح بسیار سریع و دارای میدان دید بازی است. اما همان طور که گفته شد این آینه در نوع خود بزرگترین نبوده و نیست.»

فرایند سفارش، ساخت و تحویل این آینه از سال ۸۸ آغاز شد و بیش از ۵ سال طول کشید تا آینه اصلی تلسکوپ رصدخانه ملی پس از یک سفر زمینی و عبور از کشورهای لهستان، رومانی، بلغارستان و ترکیه وارد ایران و در ۲ اسفند ۱۳۹۳ در در پژوهشگاه دانش های بنیادی از آن رونمایی شود. 

آیا این رصدخانه یکی از شش رصدخانه‌ برتر نیم‌کره شمالی محسوب می‌شود؟

خیر. همان طور که گفته شد یکی از ویژگی‌های یک رصدخانه می‌تواند اندازه قطر شیئی آن باشد که در این مورد به خصوص رصدخانه ملی در نیم‌کره شمالی رتبه‌ای بهتر از ۲۸ ام کسب نخواهد کرد. اما قطر شیئی تنها پارامتر قابل ملاحظه برای بررسی کارایی یک رصدخانه نیست. برای چنین مقایسه‌‌ای علاوه بر پارامترهای فنی، می‌بایست پارامر‌های دیگری همچون موقعیت جغرافیایی رصدخانه، میزان دسترسی به آسمان صاف و دوری از آلودگی نوری، نوع کاربرد عملی رصدخانه و … را نیز در نظر گرفت. 

طرح رصدخانه ملی از چه زمانی آغاز شد؟ 

با این همه در اسناد بودجه کشور تاریخ آغاز پروژه ۱۳۸۲ و تاریخ پایان آن سال ۱۴۰۵ ذکر شده است. در صفحه ۲۰۰ پیوست اول قانون بودجه ۱۴۰۰ آمده است که تا سال ۱۳۹۶ حدود ۸ میلیارد تومان اعتبارات از منابع بودجه عمومی کشور صرف ساخت رصدخانه ملی شده است. از سال ۱۳۹۶ تا ۱۳۹۸ هم عملکرد ردیف بودجه «احداث رصدخانه ملی» حدود ۱۳/۷ میلیارد تومان بوده است. برای سال‌های ۱۳۹۹ و ۱۴۰۰ هم روی هم ۶۰ میلیارد بودجه عمرانی برای این پروژه در نظر گرفته شده که هنوز معلوم نیست چقدر آن پرداخت شده است. برای پنج سال آینده هم چیزی حدود ۷۰ میلیارد تومان اعتبار برای پایان این پروژه پیش‌بینی شده که ممکن است در سال‌های آینده افزایش یا کاهش پیدا کند. 

در گزارشی که در تاریخ ۲۸ اسفند ۱۳۹۳ در سایت بی‌بی‌سی فارسی منتشر شده آمده است که طرح رصدخانه ملی بطور جدی و رسمی در سال ۱۳۷۷ به عنوان یکی از دو طرح کلان پژوهشی در شورای پژوهش‌های علمی مطرح و تصویب شد تا یک سال بعد مرحله مکان‌یابی رصدخانه ملی در قالب یک طرح پژوهشی دانشگاهی شروع شود. چهار سال طول کشید تا این طرح در انتهای دولت سید محمد خاتمی با بودجه مستقل در هیات دولت تصویب شود اما با روی کار آمدن دولت نهم، تخصیص بودجه به این طرح برای ۴ سال از اولویت خارج شد اما در سال ۸۸ و با دستور رهبر جمهوری اسلامی و تخصیص یک اعتبار محدود، کار طراحی و ساخت و ساز رصدخانه عملا آغاز شد. 

در طول این‌ سال‌ها مرکز تحصیلات تکمیلی علوم پایه زنجان مسئولیت مکان یابی رصدخانه را برعهده گرفته بود و در نهایت در سال ۱۳۸۷ با اندازه‌گیری‌های مختلف، از جمله بررسی سرعت و جهت باد، بررسی درخشندگی سطحی آسمان، مطالعات زمین شناختی، اندازه‌گیری رطوبت نسبی و اندازه‌گیری میزان ابرناکی قلل مختلفی در شهرهای کاشان، قم، فردیس و کرمان، قله گرگش در ارتفاع ۳۶۰۰ متری و در فاصله ۸۰ کیلومتری از شهر کاشان به عنوان گزینه‌ نهایی انتخاب و معرفی شد. 

با ورود شیشه تلسکوپ به ایران در سال ۱۳۹۳ یک گام دیگر در جهت بهره برداری از رصد خانه ملی برداشته شد. اما این شیشه وارداتی تا تبدیل شدن به آینه تلسکوپ راه درازی دارد و باید فرایند اندود و کوتینگ (Coating) بر روی آن انجام شود. اتفاقی که پس از هفت سال تا امروز نیفتاده و احتمالا حداقل چند ماه دیگر زمان نیاز است تا آینه اصلی آماده بهره‌برداری و نصب شود. 

رصدخانه بدون آینه تلسکوپ

در بهار ۱۴۰۰ و پس از مدت‌ها انتظار در جامعه علمی، رسانه‌ها خبر از افتتاح قریب الوقوع رصدخانه ملی دادند. اما آنچه از تصاویر و گزارش‌های مراسم افتتاحیه در تیر ۱۴۰۰ به دنیا مخابره شد این بود که پس از نزدیک به ۲۵ سال، تنها چیزی که در مکان رصدخانه ملی وجود خارجی نداشت مهم‌ترین جز تلسکوپ، یعنی آینه اصلی آن بود. به عبارتی در مراسمی که با حضور مجازی رئیس جمهور ایران برگزار می‌شد تنها از گنبد رصدخانه و بخشی از بدنه تلسکوپ رونمایی شد و خبری از نورگیری و راه‌اندازی آینه تلسکوپ وجود نداشت. موضوعی که البته  واکنش‌های متفاوتی را در رسانه‌ها و شبکه‌های مجازی بدنبال داشت. 

جمع‌بندی

رصدخانه ملی ایران در حالی در تیرماه ۱۴۰۰ نیمه کاره افتتاح شد که برخی رسانه‌های داخلی به نقل از مدیران دولتی آن را در رده پنجمین، ششمین و هشتمین رصدخانه‌های دنیا قرار داده بودند. دکترحبیب خسروشاهی مدیر این پروژه، رصدخانه ملی ایران را پنجمین سایت رصدی از نظر بزرگی تلسکوپ در دنیا خوانده بود و سورنا ستاری معاون علمی و فناوری حسن روحانی این رصدخانه را ششمین رصدخانه نیم‌کره شمالی نامیده بود. اما بررسی ما در فکت‌نامه حاکی از این است که حداقل ۴۱ تلسکوپ بزرگتر از تلسکوپ ۳۴۰ سانتی‌متری ایران در روی کره زمین حال فعالیت‌اند که از این تعداد ۲۸ تلسکوپ در نیم‌کره شمالی مستقر هستند. همچنین دکتر خسرو شاهی مدعی شده بود که صفر تا صد این پروژه در داخل و توسط کارشناسان داخلی تولید شده است که این ادعا نیز خلاف واقعیت است. می‌دانیم که حداقل آینه اصلی تلسکوپ ساخت آلمان است و توسط یک شرکت فنلاندی صیقل یافته و پس از طی یک پروسه ۵ ساله به داخل کشور منتقل شده است. بدین ترتیب ادعاهای دکتر خسروشاهی مبنی بر حضور رصدخانه ملی در جمع ۵ سایت برتر دنیا و تولید صفر تا صدی آن در ایران نادرست هستند. همچنین فکت‌نامه ادعای سورنا ستاری معاون رئیس جمهور مبنی بر حضور این رصدخانه در لیست ۶ سایت برتر نیم‌کره شمالی را وارد ندانسته و به آن نشان نادرست می‌دهد. 

عکس: مجید قهرودی