ایران یکی از شش کشور تولیدکننده واکسن کرونا؟

آیت‌الله خامنه‌ای رهبر جمهوری اسلامی ایران روز چهارشنبه ۲۶ خرداد ۱۴۰۰ در یک سخنرانی تلویزیونی گفته است:

«دیروز پریروز اعلام شد، به من هم کتبا گزارش دادند که واکسن داخلی را به وجود آوردند و ما شدیم جزو پنج شش کشوری در دنیا که میتواند واکسن کرونا را تولید کند و زیرساخت‌های خوبی هم دارد. به من گفتند که می‌توانند در ماه، گمانم حدود پنجاه میلیون، سی میلیون، این‌جور چیزی -حالا الان یادم نیست- واکسن تولید کنند.»

همین روز متن نامه محمد مخبر رییس ستاد اجرایی فرمان امام به رهبر جمهوری اسلامی نیز در رسانه‌های ایران منتشر شد که در آن نوشته شده بود: «ایران به یکی از شش کشور تولیدکننده واکسن کرونا در جهان تبدیل شده است.»

اشاره رهبر جمهوری اسلامی و رئیس ستاد اجرایی فرمان امام به تولید واکسن ایرانی «کووایران برکت» است. پیش‌تر در فکت‌نامه، گزارشی درباره این واکسن منتشر کرده‌ایم.

اما آیا ایران واقعا ششمین کشوری است که در جهان واکسن کرونا تولید می‌کند؟

فرایند تولید واکسن در دنیا چگونه است؟

برای پاسخ دادن به این سوال که چند کشور در جهان واکسن کرونا تولید می‌کنند، ابتدا لازم است درباره فرایند تولید واکسن در جهان توضیح دهیم.

واکسن کرونا مانند بسیاری از واکسن‌ها سه مرحله اصلی تولید اولیه، آزمایش و تولید انبوه را پشت سر می‌گذارد. به این معنا که ممکن است واکسنی در یک کارخانه یا یک مرکز تحقیقاتی در یک کشور تولید اولیه شود و بعد از اینکه مراحل آزمایشی خود را پشت سر گذاشت، در همان کشور یا در کشورهای دیگر، تولید انبوه شود. بنابراین اهمیت دارد که در هنگام پاسخ دادن به این سوال، این تعریف را در نظر داشته باشیم و بدانیم منظور از اینکه واکسنی در یک کشور تولید می‌شود، دقیقا کدام مرحله است. ما فرض می‌کنیم منظور ستاد اجرایی امام، تولید اولیه، آزمایش و تولید انبوه در یک کشور است.

کدام واکسن‌ها از کدام کشورها تایدیه یا مجوز اضطراری گرفته‌اند؟

اگر بخواهیم در میان ده‌ها واکسن کرونایی که مراحل تولید اولیه و آزمایش‌های بالینی را طی می‌کنند، تنها به سراغ آنهایی برویم که در مرحله سوم آزمایش‌های بالینی‌اند، باید بگوییم بر اساس گزارش‌ها و نمودارهای نیویورک تایمز که مجموعه گزارش‌های رسمی درباره واکسن کروناست، در حال حاضر ۳۱ واکسن کرونا در فاز ۳ قرار دارند، ۸ واکسن، دست‌کم در یک کشور، تاییدیه گرفته و مجوز استفاده اضطراری از از ۸ واکسن دیگر، دست کم در یک کشور صادر شده است.

پس از صدور مجوز اضطراری از سوی سازمان غذا و داروی ایران، واکسن کووایران برکت یکی از واکسن‌هایی است که اقلا در یک کشور مجوز دارد.

اسامی این ۱۶ واکسن در زیر آمده و نقشه وضعیت تایید یا مجوز اضطراری آنها تا تاریخ ۱۶ ژوئن ۲۰۲۱ در انتهای همین گزارش منتشر شده است.

فایزر-بابیون‌تک (Pfizer-BioNTech)، آمریکا و آلمان
مدرنا (Moderna)، آمریکا
اسپوتنیک (Sputnik V)، روسیه
آکسفورد-استرازنکا (Oxford-AstraZeneca) انگلستان و سوئد
کان‌سینو (CanSino)، چین
جانسون اند جانسون (Johnson & Johnson) آمریکا و بلژیک
وکتور (Vector Institute) چین،
آنهویی ژیفی (Anhui Zhifei Longcom and IMCAS)، چین
سینوفارم و موسسه پکن (Sinopharm and Beijing Institute)، چین
سینوواک (Sinovac)، چین
سینوفارم و موسسه ووهان (Sinopharm and Wuhan Institute)، چین
بهارات (Bharat)، هند
کزواک (QazVac)، قزاقستان
شن‌ژن کانگ‌تای (Shenzhen Kangtai)، چین
شفا (کووایران برکت) Shafa Pharmed Pars)، ایران
چوماکوف (Chumakov)، روسیه

اگر واکسن‌هایی را که در مرحله سوم کارآزمایی بالینی قرار دارند را هم اضافه کنیم باید نام کشورهایی چون فرانسه، کوبا، قزاقستان، ویتنام، آلمان و کانادا را نیز به این فهرست اضافه کنیم.

قزاقستان و کوبا؛ کشورهایی مانند ایران

دو کشور قزاقستان و کوبا مدتی است شهروندان خود را با واکسن‌هایی که تولید کرده‌اند، واکسینه می‌کنند.

بنابراین این تصور که به غیر از پنج کشور آمریکا، انگلیس، روسیه، چین و هند، ششمین کشوری که واکسن کرونا در این مرحله دارد ایران است، تصور اشتباهی است.

به طور مشخصا واکسن Abdala در کوبا و واکسن QazVac در قزاقستان شرایطی مشابه واکسن کووایران برکت دارند.

به طور خلاصه می‌توان گفت کشورهای زیادی در جهان مشغول تولید واکسن کرونا هستند که در مجموع ۳۱ واکسن در فاز سوم کارآزمایی‌های بالینی قرار دارند. به جز آمریکا، روسیه، هند، چین و انگلیس، دو کشور کوبا و قزاقستان نیز واکسن‌هایی را که تولید کرده‌اند به طور انبوه به شهروندان تزریق می‌کنند.

واکسن‌های پیشرو؛ محصول مشترک با اروپا

اگر دقیق‌تر به کشورهای تولیدکننده واکسن‌های پیشرو نگاه کنیم، باید بگوییم بلژیک، سوئد و آلمان نیز به طور مشترک در تولید واکسن‌های کرونا نقش تعیین‌کننده‌ای داشته‌اند.

در واقع واکسن فایزر-بایون‌تک، محصول مشترک کشور آلمان و ایالت متحده، واکسن آکسفورد-آسترازنکا محصول مشترک بریتانیا و سوئد و واکسن جانسون اند جانسون محصول مشترک آمریکا و بلژیک به حساب می‌آیند.

اساسا به همین دلیل است که برخی معتقدند نمی‌توان به طور دقیق مشخص کرد یک واکسن، متعلق به کدام کشور است. بسیاری از واکسن‌های کرونا در لابراتوارهای مشترک دو شرکت تولید می‌شوند که هر کدام شعبه‌های زیادی در کشورهای متعدد دارند. فرایند آزمایش و همچنین تولید انبوه نیز به همین صورت است. ممکن است واکسنی که با فناوری شرکتی آلمانی به کمک شرکتی آمریکایی تولید شده، در نهایت در کشوری مانند کره جنوبی به تولید انبوه برسد. واکسن کرونا اغلب اوقات بیش از آنکه محصول یک کشور باشد، نتیجه مجموعه‌ای از تلاش‌های علمی، فناوری، سرمایه‌گذاری و مهندسی چند کشور است. ولی به هر حال هر کدام از این سناریوها را در نظر بگیریم، نمی‌توانیم ایران را یکی از شش کشوری بدانیم که واکسن کرونا تولید می‌کند. قزاقستان و کوبا همانند ایرانند و به غیر از پنج کشور آمریکا، چین، روسیه، هند و انگلیس، کشورهای دیگری هم به عنوان تولیدکنندگان واکسن کرونا شناخته می‌شوند. شرکت‌های سه کشور آلمان، سوئد و بلژیک نیز به عنوان شرکای اصلی شرکت‌هایی شناخته می‌شوند که تا کنون در مجموع حدود دو میلیارد دوز واکسن کرونا تولید کرده‌اند.

بنابراین در هیچ صورتی این ادعای رهبر جمهوری اسلامی ایران که ایران جزو شش کشور تولیدکننده واکسن کرونا در دنیا است درست از آب در نمی‌آید و از فکت‌نامه نشان «نادرست» می‌گیرد.

نقشه وضعیت واکسن‌هایی که تا تاریخ ۲۴ خرداد ۱۴۰۰ دست کم از یک کشور تاییدیه یا مجوز استفاده اضطراری گرفته‌اند. رنگ سبز تاییدیه و رنگ زرد مجوز اضطراری است:

فایزر-بابیون‌تک (Pfizer-BioNTech vaccine)