آیا زندانیان وقایع آبان ۹۸ مشمول عفو شده‌اند؟

ابراهیم رئیسی کاندیدای انتخابات ریاست جمهوری ۱۴۰۰ و رئيس قوه قضاییه جمهوری اسلامی در مناظره روز شنبه ۲۲ خرداد ۱۴۰۰ در پاسخ به درخواست همتی دیگر نامزد این انتخابات برای عفو زندانیان مربوط به حوادث آبان ۹۸ مدعی شد که «(رهبر ایران) همه کسانی که در (آبان) ۹۸ بودند را عفو دادند غیر از کسانی که با خارج ارتباط داشته با مساله خاصی داشته اند.»

برای درستی‌سنجی این گفته، اول باید ببینیم بازداشت‌شدگان و محکومان اعتراضات آبان ۹۸ چند نفر بودند؟ چه فرایندی در زندان‌ها و بازداشت‌گاه‌ها سپری شده و تا امروز چند نفر از آنها آزاد و یا عفو شده‌اند؟ 

چند نفر در اعتراضات خیابانی آبان ۹۸ دستگیر شده‌اند؟ 

با اوج گیری اعتراضات عمومی به افزایش ناگهانی نرخ بنزین در آبان ۹۸، در فاصله زمانی کمتر از یک هفته هزاران نفر بازداشت و صدها نفر کشته شدند. هیچ آمار مستند دقیقی از تعداد بازداشت‌شدگان در دست نیست، اما اعداد و ارقام پراکنده‌ای مطرح شده است. 

برآوردهای رادیو فردا، بر اساس جمع‌بندی سخنان مقامات رسمی جمهوری اسلامی و همچنین گزارش نهادهای حقوق بشری حکایت از آن دارد که در جریان اعتراضات آبان ۹۸ دست‌کم ۸۶۰۰ نفر در ۲۲ استان ایران بازداشت شده‌اند که در میان آنها، ده‌ها کودک زیر ۱۸ سال نیز بازداشت شده‌‌اند. 

سایت اطلس زندان‌های ایران اطلاعات ۵۸۸ نفر را که در جریان اعتراضات خیابانی سال‌های ۹۶ و ۹۸ دستگیر و زندانی شده‌اند را مستند کرده است. از این تعداد ۴۹۸ نفر تا به امروز آزاد شده‌اند، دو نفر، یعنی نوید افکاری و مصطفی صالحی اعدام شده‌اند، ۷ نفر در زندان جان باخته‌اند و ۸۱ نفر دیگر هنوز در زندان به سر می‌برند. 

چه فرایندی در زندان و بازداشت‌گاه‌ها طی شده است؟‌

گزارش‌های نهادهای حقوق بشری و بعضا اظهار نظر برخی مقام‌های پیشین در جمهوری اسلامی ایران حکایت از بدرفتاری و شکنجه بازداشت‌شدگان حکایت دارد. 

گزارش کمپین در ۱۶ بهمن ۹۸ بین المللی حقوق بشر ایران بازداشت‌شدگان اعتراضات آبان شامل سه دسته بوده‌اند:

• یک دسته در خود اعتراضات و در خیابان‌ها بازداشت شده‌اند که تعدادی از آنها جزو کسانی هستند که با قرارهای سبک و به دلیل عدم ظرفیت بازداشتگاه‌ها آزاد شده اند.
• دسته دیگر کسانی هستند که بعد و یا در جریان اعتراضات از روی فیلم‌ها و ویدیوها و دوربین‌های مداربسته توسط ماموران امنیتی شناسایی شده و بازداشت شده‌اند.
• دسته سوم گروهی هستند که مقام‌های امنیتی و قضایی آنها را لیدر یا رهبر آشوب معرفی می‌کنند. از سرنوشت این افراد اطلاعی در دسترس نیست.

در طی هفته‌ها و ماه‌های پس از آبان ۹۸، گزارش‌های بسیاری از شرح بازجویی‌ها، شکنجه‌ها و اعتراف‌گیری‌ از بازداشت‌شدگان ۹۸ منتشر شد که همگی حکایت از خشونت بی‌سابقه و شدید علیه معترضان آبان در بازداشت‌گاه‌های جمهوری اسلامی دارد. محمود احمدی نژاد، رئیس جمهور پیشین ایران چندی پیش در همین باره گفته بود‌: «بدنام‌ترین ارگان پیش بچه‌های آبان پلیس امنیت گیشا است. همه مدل کتک و شکنجه با شوکر بدون وسیله، با وسیله، با مشت و لگد. روایت‌هایی که می‌شنویم از بلاهایی که سر بازداشتی‌های آبان آمده اکثرا مال پلیس امنیت گیشا است. یکی از آنها تعریف می‌کرد که مرا به صندلی بسته بودند، چشمم هم بسته بود گفتند دستت را بیاور جلو این را بگیر. گرفتم و با صندلی به دیوار پرت شدم.»

تاکید بر برگزاری دادگاه‌های غیر علنی و استناد به اعترافات اجباری متهمان تحت شکنجه از روش‌های مرسوم قضایی در جمهوری اسلامی ایران علیه معترضان است. علنی نبودن و عدم برخورداری بسیاری از متهمان از وکیل باعث شده که آمار دقیقی از تعداد بازداشت‌شدگانی که در نهایت به دادگاه احضار و محکوم شده‌اند موجود نباشد. 

در گزارش کمپین بین المللی حقوق بشر  به نقل از یکی از وکلای برخی از بازداشت‌شدگان آبان ۹۸ آمده: «به دلیل حجم عظیم پرونده ها و تعداد زیاد بازداشت شدگان علاوه بر شعبه های  ۱۵، ۲۶ و ۲۸ دادگاه انقلاب که به پرونده های سیاسی و امنیتی رسیدگی می‌کنند شعبه های ۲۲، ۲۴ و ۲۹ دادگاه انقلاب هم که پیش از این به پرونده های مواد مخدر رسیدگی می کردند حالا وارد رسیدگی به پرونده های بازداشت شدگان آبان شده اند.»

در میان اتهام‌های مطرح شده علیه این افراد می توان به مواردی همچون «اجتماع و تبانی» و «تبلیغ علیه نظام»،«مشارکت در تخریب و تحریق به قصد مقابله با نظام جمهوری اسلامی ایران»، سرقت مسلحانه مقرون به آزار در شب»،‌ «محاربه» و … اشاره کرد. 

ماجرای عفو رهبر جمهوری اسلامی چیست؟

طی یک سال و نیم گذشته حدود ۲۰ هزار زندانی در ۱۰ مرتبه و به درخواست رئیس قوه قضاییه، عده‌ای از محکومان قضایی ایران شامل عفو رهبری شده‌اند. اما چه کسانی و چه زمانی عفو شده‌اند؟

۱- یک روز پیش از افزایش قیمت بنزین و شرواع اعتراض‌ها در ۲۳ آبان ۹۸ فرمان عفو و یا تخفیف مجازات ۳۵۵۲ نفر از محکومان قضایی صادر شد. به موجب این دستور ۲۳ نفر از افرادی که دارای محکومیت امنیتی (از جمله تعدادی از اهالی رسانه و دانشجویی) بودند، پس از طی فرایند قانونی در قوه قضاییه آزاد شدند. 

۲- روز ۱۳ آذر ۹۸ خبرگزاری ایسنا در خبری از نامه آیت‌الله خامنه‌ای به گزارش شورای عالی امنیت ملی درباره نحوه مدیریت وضعیت جان باختگان و مصدومین حوادث آبان آن سال خبر داده‌بود. در این نامه از شورا خواسته شده بود «که نسبت به افراد مشکوک در هر گروه با جهتی که به رافت اسلامی نزدیکتر است عمل شود.» 

در گزارش شورای عالی امنیت ملی پیشنهاد شده بود که: 

• شهروندان عادی که بدون داشتن هیچ‌گونه نقشی در اعتراضات آبان ۹۸ جان باخته‌اند در «حکم شهید» محسوب شده و خانواده‌های آنان تحت پوشش بنیاد شهید و امور ایثارگران قرار گرفته و نسبت به «پرداخت دیه و دلجویی از خانواده های آنان» اقدام شود. 
• وضعیت و سوابق خانواده آن دسته از قربانیان که به صورت مسلحانه و در درگیری با نیروهای حافظ امنیت کشته شده‌اند بررسی و حساب خانواده‌های موجه و آبرومند از فردی که اقدام به عمل مجرمانه نموده جدا شود و خانواده‌های آنان متناسبا مورد توجه و دلجویی قرار بگیرند.
• و با خانواده‌های گروهی که مشکوک به شرارت بوده اند با «رافت اسلامی» و توجه به خانواده ها رفتار شود. 

در این نامه و گزارش اشاره‌ای به وضعیت بازداشت شدگان آبان ۹۸ نشده بود.

۳- در ۲۱ بهمن ۱۳۹۸ تعداد ۲۳۱۵ نفر از محکومانی که در اداره عفو و بخشودگی قوه قضائیه واجد شرایط لازم تشخیص داده شده‌ بودند توسط رهبر جمهوری اسلامی ایران عفو شدند. اما با توجه به فاصله اندک میان این فرمان و زمان بازداشت معترضین آبان عملا امکانی برای عفو این افراد در این زمان وجود نداشته است. 

۴- در ۲۷ اسفد سال ۹۸ رهبر ایران با درخواست سید ابراهیم رئیسی مبنی بر عفو شماری از زندانیان به مناسبت نوروز ۹۹ موافقت کرد. اما آن دسته از زندانیان سیاسی که از آنها با عنوان «محکومان جرایم امنیتی با محکومیت بیش از پنج سال حبس» یاد می‌شود و کم تعداد نیز نیستند از این فرمان مستثنی شدند. در میان محکومین امنیتی با حکم زیر ۵ سال، تنها آن گروه که یک سوم از مدت حبس خود را در حبس گذرانده بودند و سابقه قبلی نداشتند شامل عفو شدند. در این فرمان هم عملا امکان عفو بازداشت شدگان آبان ۹۸ وجود نداشته است. 

۵- در ۳ خرداد ۱۳۹۹ و به مناسبت عید فطر ۳۷۲۱ نفر دیگر از محکومان زندان‌های ایران مورد عفو قرار گرفتند. براساس ادعای قوه قضاییه در میان زندانیانی که این بار مشمول عفو و یا تخفیف مجازات شدند تعدادی از محکومان امنیتی از جمله تعدادی از دانشجویان، برخی کارگران هفت تپه و چند نفر بازداشت شدگان روز کارگر در لیست عفو قرار دارند و برای سومین بار است که محکومان امنیتی مشمول عفو قرار می‌گیرند. کماکان عددی مشخص و اطلاعی از زمان بازداشت های افراد وجود ندارد و نمی‌توان گفت الزاما محکومیت این افراد به مسائل آبان ۹۸ مربوط بوده یا نه.

۶- در ۱۵ مرداد ۱۳۹۹ و به مناسبت عید قربان و غدیر در دستوری ۲۱۳۵ زندانی دیگر عفو شدند اما در این دور هم اثری از معترضان آبان در آمار و ارقام وجود نداشت. 

۷- در ۱۴ آبان ۱۳۹۹ و به مناسبت ولادت پیامبر اسلام، ۳۷۸۰ تن از محکومان شامل عفو و تخفیف در مجازات شدند. به گفته غلامحسین اسماعیلی، سخنگوی قوه قضائیه گفته در میان ۲۳۰۱ نفر از زندانیان آزاد شده ۱۵۷ محکوم امنیتی نیز بودند. محکومانی با اتهامات تبلیغ علیه نظام، اجتماع و تبانی، شرکت در اعتراضات سال‌های ۱۳۹۸، ۱۳۹۷، ۱۳۹۶ و سال‌های قبل از آن. در دی ماه ۱۳۹۹ وب سایت هرانا به نقل از مصطفی نیلی از وکلای بازداشت‌شدگان ۹۸ مدعی شد که فقط ۶۰ زندانی عفو خورده‌اند که ۲۵ نفر از آنها نیز از دراویش گنابادی بودند که تبعید آنها لغو شد. نیلی در این گزارش مدعی شده بود که «یک لیست ۳۳ نفره از عفو شده‌ها را دیدم و حدود بین ۱۰ تا ۱۲ نفر آنها در داخل زندان بودند و عفو شدند. و بقیه‌ی عفو خورده‌ها اصلا حکم‌شان اجرا نشده بود.»

۸- در ۲۰ بهمن ۱۳۹۹ به مناسبت سالروز انقلاب ۵۷، تعداد ۳۸۴۰ زندانی دیگر مورد عفو قرار گرفتند. اما قوه قضاییه اشاره‌ای به نوع محکومیت این افراد نکرده است. 

۹- در ۸ فروردین ۱۴۰۰ و به مناسبت نوروز ۱۸۴۹ زندانی شامل عفو و یا تخفیف مجازات شدند. یک هفته بعد خبرگزاری هرانا به نقل منابع داخلی از وجود ۱۰۰ زندانی امنیتی در این لیست خبر داد. که شامل  ۱۰ محکوم امنیتی ساکن مناطق کرد نشین کشور، ۷ محکوم امنیتی در استان آذربایجان غربی، ۱۳ نفر از بازداشت شدگان اعتراضات سراسری ۹۶ و ۹۸ در اصفهان، ۹ تن از دانشجویان بازداشت شده اعتراضات در تهران و ۲۹ تن از محکومان آبان ۹۸ در تهران بود. البته مشخص نیست عفو صورت گرفته منجر به آزادی چه تعداد از این شهروندان شده است.

۱۰- در ۲۲ اردیبهشت ۱۴۰۰ و به مناسبت عید فطر ۲۱۷۸ محکوم قضایی دیگر مورد عفو قرار گرفتند اما کماکان هیچ آمار مشخصی از جزئیات پرونده این افراد موجود نیست. 

ارتباط با خارج یا مساله خاص؟

یکی از ادعاهای رئیسی در آخرین مناظره انتخاباتی ۱۴۰۰ این بود که آن دسته از محکومان آبان ۹۸ که هنوز در زندان‌ها حضور دارند یا با خارج از کشور در ارتباط بوده‌اند یا مساله‌خاصی داشته‌اند.

با توجه به روندهای غیر قانونی بازداشت، بازجویی، اعتراف‌گیری و عدم دادرسی عادلانه در قوه قضاییه ایران این ادعای رئیسی اصولا قابل استناد نیست. ما نمی‌دانیم مبنای طرح این اتهامات چیست، آیا  مدرک مستدلی در این زمینه وجود دارد یا متهمان این ادعاها را پذیرفته‌اند و اگر پذیرفته‌اند این اتفاق تحت چه شرایطی رخ داده است. جاوید رحمان، گزارشگر ویژه حقوق بشر سازمان ملل در امور ایران در گزارش خود که در شهریور ۱۳۹۹ منتشر شد با برجسته کردن برخورد «خشونت‌آمیز» حکومت جمهوری اسلامی ایران با معترضان اعتراضات آبان ۱۳۹۸، از «شکنجه» آنان و احکام سنگین در «دادگاه‌های ناعادلانه» سخن گفته بود.