آیا نیمی از درآمد کشور برای دو دهک است؟

عبدالناصر همتی، رئیس کل پیشین بانک مرکزی ایران و نامزد رقابت‌های انتخابات ریاست‌جمهوری ۱۴۰۰، روز سه‌شنبه یازدهم خردادماه، در برنامه رادیویی شمارش معکوس، گفت: « تقریبا ۵۰ درصد درآمد کشور برای دو دهک بالاست.»

همتی این گزاره را با اشاره به شاخص یا نسبت «ضریب جینی» که آن را «مهمترین شاخصی» توصیف کرده که نشان می‌دهد هر دهکی چقدر از درآمد کشور، نصیبشان می‌شود.

ضریب جینی چیست و چه چیزی را بیان می‌کند؟

نسبت یا ضریب جینی، شاخصی است در اقتصاد که معمولا برای اندازه‌گیری و سنجش میزان نابرابری درآمدی یا چگونگی توزیع درآمد در یک جامعه از آن استفاده می‌شود. 

این ضریب عددی بین صفر و یک است. هرچه توزیع درآمد در یک اقتصاد برابر باشد، ضریب جینی به صفر نزدیک‌تر و هر چه توزیع درآمدها نابرابر باشد، ضریب جینی به یک نزدیک می‌شود.

در واقع صفر بودن ضریب جینی یعنی کل درآمد بین افراد جامعه برابر توزیع شده است. 

عدد یک برای ضریب جینی به معنای آن است که یک نفر تمام درآمد را در اختیار داشته و بقیه افراد سهمی از درآمد ندارند. برای آسانی در استفاده از ضریب جینی معمولا آن را به صورت درصدی بیان می‌کنند و بدین ترتیب شاخص جینی نامیده می‌شود.

علاوه بر شاخص «ضریب جینی»، نسبت‌هایی مانند سهم ۱۰ درصد ثروتمندترین به ۱۰ درصد فقیرترین جمعیت، سهم ۲۰ درصد ثروتمندترین به ۲۰ درصد فقیرترین جمعیت و نسبت سهم ۴۰ درصد ثروتمندترین به ۴۰ درصد فقیرترین جمعیت به کمک ضریب جینی می‌آیند تا توضیح دقیق‌تری از چگونگی توزیع و پراکندگی درآمد و ثروت در یک جامعه ارائه کنند. حال پرسش این است که وضعیت توزیع درآمد در جامعه ایران با توجه به شاخص جینی و دیگر نسبت‌های ارایه شده چگونه است؟

تغییرات ضریب جینی چگونه است؟

مرکز آمار ایران در گزارش «شاخص‌های عدالت اجتماعی» که ۱۳ اردیبهشت ۱۴۰۰ به روز رسانی شده، تغییرات ضریب جینی در سال‌های ۱۳۹۰ تا ۱۳۹۸ را بررسی کرده است. این گزارش نشان می‌دهد روند کاهشی ضریب جینی بعد از سال ۱۳۹۲ متوقف شده و در سال ۱۳۹۷ به اوج ده‌ساله ۰/۴۰۹۳ رسیده است. آخرین عدد مربوط به سال ۱۳۹۸ است که ضریب جینی با کمی کاهش ۰/۳۹۹۲ محاسبه شده است. 

بررسی دیگر نسبت‌های توضیح‌دهنده پراکندگی توزیع درآمد نیز همین روند را تایید می‌کنند. به طور مثال نسبت سهم ۱۰ درصد ثروتمندترین به ۱۰ درصد فقیرترین جمعیت در سال ۱۳۹۷ که نابرابرترین توزیع درآمدی در بازه زمانی ۱۳۹۰ تا ۹۸ در آن سال رقم خورده بود، عدد ۱۴/۴۵ اعلام شده است. این نسبت نشان می‌دهد که در آن سال اگر یک فرد عضو پایین‌ترین دهک درآمدی یک واحد درآمد کسب کرده باشد، درآمدی که یک عضو بالاترین دهک درآمدی در همان سال به دست آورده، ۱۴/۵ برابر بیشتر بوده است.

همین نسبت در سال ۱۳۹۲ که توزیع درآمدی به استناد ضریب جینی، برابرترین وضعیت در دوره ۹۰ تا ۹۸ را تجربه کرده است، ۱۰/۶۸ اعلام شده است که نشان می‌دهد فاصله درآمدی دهک اول تا دهم دهم کمتر از این فاصله در سال‌های دیگر این دوره زمانی بوده است.

بررسی تغییرات نسبت سهم ۲۰ و ۴۰ درصد ثروتمندترین به ۲۰ و ۴۰ درصد فقیرترین جمعیت هم نشان می‌دهد که این نسبت‌ها در سال‌هایی که ضریب جینی افزایش یافته به سمت تعمیق شکاف درآمدی دارا و ندار حرکت کرده و هر زمان ضریب جینی کاهش یافته این شکاف درآمدی ترمیم شده است.

تغییرات این نسبت‌‌ها و شاخص‌ها اگرچه به طور کلی روند تغییرات تعمیق و ترمیم شکاف درآمدی و وضعیت پراکندگی و نابرابری درآمدها را نشان می‌دهد اما کماکان اثبات این ادعای عبدالناصر همتی، نامزد انتخابات سیزدهمین دوره ریاست‌جمهوری ایران نیست که گفته ۵۰ درصد درآمدهای ایران در اختیار دو دهک بالای درآمدی است. برای سنجش این سخنان چه ابزار یا آماری در دست است؟

 

آیا دو دهک درآمدی نیمی از کل درآمدها در اختیار دارند؟ 

بله. در میان جداول آماری مرکز آمار، جدولی با عنوان «سهم هزينه ناخالص سرانه هر دهک: مناطق شهری» وجود دارد که آخرین بار در ۲۸ بهمن ۱۳۹۹ به روز شده است. 

 مجموع سهم این دهک‌ها در واقع تمام درآمد توزیع شده در اقتصاد ایران است و باید عدد یک یا به بیان درصدی، رقم ۱۰۰ درصد بشود.

بررسی این سهم‌ها در فاصله زمانی ۱۳۹۰ تا ۱۳۹۸ نشان می‌دهد که دو دهک بالای درآمدی در مناطق شهری در این بازه زمانی از ۴۴/۵۶ درصد تا ۴۸/۵ درصد کل درآمدهای اقتصاد ایران را در اختیار داشته‌ و هزینه کرده‌اند.

بر اساس داده‌های آماری این گزارش مرکز آمار ایران بیشترین سهم دو دهک درآمدی در سال ۱۳۸۹، رقم خورده که سرجمع درآمد این دو دهک بالای درآمدی ۴۸/۵ درصد بود که در سال ۱۳۹۷ رقم خورد، سال ۹۷ از نظر ضریب جینی نیز بالاترین رکورد را به جا گذاشت به این معنا که نابرابرترین وضعیت درآمدی را تجربه کرد.

پایین‌ترین سهم هزینه ناخالص سرانه دو دهک بالای درآمدی نیز در سال ۱۳۹۱ با اختصاص ۴۴/۵۶ درصد به ثبت رسیده است.

بر اساس این گزارش سهم دو دهک بالای درآمدی از کل درآمدها از سال ۱۳۹۱ تا ۱۳۹۷ افزایشی بود، در سال ۱۳۹۸ این سهم اندکی کاهش یافت و دو دهک بالای درآمدی در مجموع ۴۷/۴۹ درصد از کل درآمدهای اقتصاد ایران را در اختیار داشته و هزینه کرده است.

این آمار البته مربوط به مناطق شهری است و البته اختلاف چندانی با آنچه گفته شده ندارد. به همین دلیل فکت‌نامه به این گفته عبدالناصر همتی که «تقریبا ۵۰ درصد درآمد کشور برای دو دهک بالاست»، نشان «درست» می‌دهد.