آیا «صادرات غیرنفتی» جایگزین نفت شده است؟

حسن روحانی، رییس‌جمهوری ایران روز چهارشنبه ۲۹ اردیبهشت ماه ۱۴۰۰ در جلسه هیات دولت، با اشاره به کاهش درآمدهای نفتی در پی‌ تحریم‌ها، گفت: «دولت صادرات غیرنفتی را جایگزین نفت کرد». 

رییس‌جمهوری ایران یک روز بعد از آن، روز پنجشنبه ۳۰ اردیبهشت ماه ۱۴۰۰ و در جریان افتتاح ۱۷ طرح پتروشیمی، یک بار دیگر گفت: «آنها [تحریم‌کنندگان] جلوی صادرات نفت ما، موانع فراوانی ایجاد کردند اما ما فوری صادرات غیرنفتی را جایگزین صادرات نفت کرده‌ایم.» 

درآمد نفتی چقدر کاهش پیدا کرده است؟

کاهش درآمدهای ناشی از صادرات نفت و گاز ایران در سال‌های اخیر امر پنهانی نیست. روند کاهش درآمدهای نفتی ایران در پی خروج آمریکا از توافق برجام آغاز شد و با اتخاذ استراتژی فشار حداکثری دولت وقت آمریکا علیه ایران که به صفر رساندن صادرات نفت ایران یکی از پایه‌های آن بود، سرعت گرفت. 

هنوز آمار رسمی از درآمدهای نفتی ایران در سال ۱۳۹۹ منتشر نشده است، اما مقام‌های مختلف دولتی نیز چند بار با ارائه آمارهای پراکنده و بعضا ضد و نقیض اعلام کرده‌اند. 

از جمله اسحاق جهانگیری، معاون اول حسن روحانی که حدود سه هفته قبل در یک نشست مجازی در کلاب هاوس اعلام کرد که درآمدهای ناشی از صادرات نفت و گاز دولت از ۱۰۰ میلیارد دلار به ۵ میلیارد دلار کاهش یافته است.

عبدالناصر همتی، رئیس کل بانک مرکزی ایران ۱۹ دی ماه سال ۹۹ در یادداشتی که در صفحه اینستاگرام خود منتشر کرد، مجموع درآمدهای نفتی ایران را در دو سال ۹۸ و ۹۹ تا آن زمان کمتر از ۲۰ میلیارد دلار اعلام کرد. 

رقم اعلامی رییس کل بانک مرکزی به این معناست که به طور میانگین درآمدهای حاصل از صادرات نفت و گاز ایران در دو سال ۹۸ و ۹۹ در حدود ۱۰ میلیارد دلار بوده است.

حمید پورمحمدی، معاون اقتصادی سازمان برنامه و بودجه، روز دوشنبه سوم خرداد ماه در نشستی خبری، میزان وابستگی بودجه ۹۹ به درآمدهای نفتی را فقط دو درصد اعلام کرد. به گفته پورمحمدی مجموع درآمدهای ناشی از صادرات نفت و گاز دولت در بودجه پارسال، ۱۲ هزار میلیارد تومان بوده است.

طبیعی است که این کاهش درآمدهای نفتی روی بودجه دولت نیز اثر گذار بوده و بودجه‌های این دو سال را با عدم تحقق و کسری روبرو کرده است که حسن روحانی می‌گوید این کاهش درآمدهای نفتی با درآمد ناشی از صادرات غیرنفتی از جمله صادرات محصولات پتروشیمی، فولادی و دیگر کالاها جایگزین شده است.

آیا صادرات غیرنفتی، کمبود درآمد نفتی را جبران کرده است؟ 

خیر. برای پاسخ دادن به این سوال کافی است نگاهی به وضعیت صادرات غیرنفتی داشته باشیم و تغییرات آن را در چند سال گذشته بررسی کنیم. 

آمارهای سازمان توسعه تجارت و همچنین گزارش‌های گمرک نشان می‌دهد که نه‌تنها ارزش صادرات غیرنفتی زیاد نشده، بلکه به پایین‌تر حد بعد از سال ۱۳۸۸ رسیده است. 

مجموع آمار صادرات غیرنفتی بخش‌های عمده در سال ۱۳۹۹ نشان می‌دهد کل ارزش صادرات غیرنفتی ایران در سال گذشته ۳۴/۸ میلیارد دلار بوده است که چیزی حدود ۲۰ درصد آن در بخش صادرات «پتروشیمی و پایه نفتی» دسته‌بندی شده است. 

یک سال پیش‌‌تر در سال ۱۳۹۸ ارزش کل صادرات غیرنفتی ۴۰/۳ میلیارد دلار و در سال‌های ۱۳۹۷ و ۱۳۹۶ برابر ۴۴/۳ و ۴۶/۹ میلیارد دلار بوده است. 

با این حساب روشن است ارزش صادرات غیرنفتی ایران نه‌تنها بیشتر نشده، بلکه بعد از بازگشت تحریم‌ها در سال ۹۷ کاهش قابل ملاحظه‌ای پیدا کرده است. 

نمودار زیر تغییرات ارزش صادرات را در فاصله سال ۱۳۸۷ تا ۱۳۹۹ نشان می‌دهد. داده‌های سال‌های ۱۳۹۷ به قبل از سایت قدیمی سازمان توسعه تجارت برداشته شده است. 

اگر بخواهیم تعریف سخت‌گیرانه و البته واقع‌بینانه‌تری از صادرات غیرنفتی داشته باشیم و میعانات گازی یا محصولات پایه نفت را در این آمار و ارقام نیاوریم، رقم صادرات غیرنفتی به شدت افت خواهد کرد، اما حتی با وجود احتساب میعانات گازی و محصولات با پایه نفت هم اعداد و ارقام صادرات در این دوره زمانی هر ساله کاهش داشته‌اند. 

کاهش تجارت خارجی ایران و به ویژه افت صادرات در این سال‌ها چندان عجیب نیست. دامنه تحریم‌های آمریکا به سرعت از حوزه نفت و گاز به دیگر حوزه‌ها از جمله محصولات فلزی و پتروشیمی گسترده شده است. ضمن آنکه تحریم شبکه بانکی و بانک مرکزی عملا امکان تبادل پولی برای انجام هر دادوستدی را دشوار و تقریبا غیر ممکن کرد. دشواری انجام کار حمل و نقل و بیمه محموله‌های تجاری نیز مزید بر علت بود تا تجارت بین‌المللی برای بازرگانان و فعالان اقتصادی ایران دشوارتر و محدودتر از هر زمانی باشد.

همه‌گیری جهانی کرونا و بسته شدن مرزهای کشورها در سال گذشته نیز بر کاهش حجم تجارت بین‌المللی و از جمله افت صادرات موثر بود.

گزارش‌ها از وضعیت تجارت خارجی نشان می‌دهد که صادرات غیرنفتی ایران نیز همچون صادرات نفت در همین سال‌ها کاهش داشته است.

جمع‌بندی

حسن روحانی، رییس‌جمهوری ایران می‌گوید: «دولت صادرات غیرنفتی را جایگزین نفت کرد و این کار آسانی نبود.» 

آمار رسمی درآمدهای نفتی ایران در سال ۱۳۹۹ هنوز منتشر نشده است. اسحاق جهانگیری، معاون اول آقای روحانی در یک اظهار نظر عمومی حتی از رقم پنج میلیارد دلار صحبت کرده و برخی مقام‌های دیگر دولتی از اعداد و ارقام دیگری صحبت کرده‌اند. 

دقیقا معلوم نیست درآمد نفتی سال گذشته ایران، در شرایط تحریم و همه‌گیری کرونا چقدر بوده، اما مسلما کاهش بسیار زیاد و کم‌سابقه‌ای داشته است. 

با این حساب برای جبران درآمد نفتی باید تحول بزرگی در صادرات غیرنفتی رخ داده باشد که این طور نیست. 

آمارهای رسمی نشان می‌دهد نه‌تنها ارزش صادرات غیرنفتی ایران زیاد نشده، بلکه به عکس به پایین‌تر حد در ۱۲ سال اخیر رسیده است. آمارهای مقدماتی تجارت خارجی ایران نشان می‌دهد ارزش صادرات غیرنفتی ایران در سال ۹۹ حدود ۳۵ میلیارد دلار است، در حالی که میانگین ارزش صادرات نفتی ایران طی سال‌های ۹۰ تا ۹۸ حدود ۴۵ میلیارد دلار بوده است. به عبارتی همزمان با کاهش چشمگیر درآمد نفتی، ارزش صادرات غیرنفتی نیز حدود ۲۳ درصد کاهش پیدا کرده است. 

علاوه بر این بازخوانی جزئیات آمار صادرات غیرنفتی هم نشان از تغییر خاصی در ترکیب اقلام صادراتی ندارد، چنانکه درآمد بخش پتروشیمی تغییر خاصی نکرده و حتی در سال ۹۹ کمتر از قبل شده است. 

با این حساب فکت‌نامه به این گفته که «دولت صادرات غیرنفتی را جایگزین نفت کرد»، نشان «نادرست» می‌دهد.