آیا یک میلیارد نفر در جهان در فقر و گرسنگی مطلق قرار دارند؟

علیرضا اعرافی، مدیر حوزه‌های علمیه و عضو فقهای شورای نگهبان روز ۲۰ اردیبهشت ۱۴۰۰ در مراسم توزیع ۱۰۰۰ بسته معیشتی در مسجد الزهراء قم مدعی شد که: «یک میلیارد از جمعیت جهان در فقر و گرسنگی مطلق قرار دارند». او این مساله را ننگ بزرگی برای بشریت خواند و اظهار داشت: «من صحنه‌های گرسنگی در کشورهای آفریقا را دیدم و اصلاً یادم نمی‌رود که چطور مردم در فقر و گرسنگی به سر می‌برند. این ننگ برای همه دنیا به خصوص برای کشورهای قدرتمندی است که تمام منابع این کشورها را غارت کرده‌اند.»

آیا واقعا یک میلیارد نفر از جمعیت جهان در فقر و گرسنگی مطلق قرار دارند؟ چند درصد مردم جهان در گرسنگی مطلق قرار دارند و آنها بیشتر در کدام مناطق جهان زندگی می‌کنند؟ «فکت‌نامه» در این گزارش می‌کوشد به این پرسش‌ها پاسخ دهد.

جمعیت زیر خط فقر مطلق در جهان چقدر است؟

آخرین برآورد رسمی موجود در مرکز داده‌های فقر بانک جهانی، جمعیت زیر خط فقر مطلق جهان را در سال ۲۰۱۷ میلادی ۶۹۶ میلیون نفر زمین برآورد کرده است. 

مبنای تعریف «فقر مطلق»، محاسبه درآمد روزانه ۱/۹ دلار به ارزش دلار سال ۲۰۱۱ با در نظر گرفتن ارزش برابری قدرت خرید است. 

بر اساس برآوردهای بانک جهانی نرخ فقر مطلق جهان در سال ۱۹۹۰ میلادی حدود ۳۶درصد جمعیت کره زمین و حدود ۱/۹ میلیارد نفر بود. 

این نرخ در سال ۲۰۱۷ تا ۹/۳ درصد پایین آمد. پیش از فراگیری کووید ۱۹ پیش‌بینی شده بود حدود ۲ واحد درصد دیگر از نرخ فقر مطلق جهان کاهش پیدا کند و به حدود ۷/۵ درصد و جمعیت زیر خط فقر مطلق به حدود ۵۹۰ میلیون نفر برسد که این‌طور نشد. 

گزارش فقر بانک جهانی در سال ۲۰۲۰ برآورد کرده پس از شیوع کرونا و بحران اقتصادی ناشی از آن، بار دیگر نمودار فقر مطلق جهت صعودی پیدا کرده و نرخ فقر مطلق در سال ۲۰۲۱ به چیزی بین ۸/۹ تا ۹/۴ درصد رسیده باشد. 

با این حساب طبق برآوردهای بانک جهانی جمعیت زیر خط فقر مطلق در سال ۲۰۲۱ میلادی باید چیزی بین ۷۰۰ تا ۷۴۰ میلیون نفر باشد. 

تعریف امنیت غذایی و امنیت تغذیه چیست؟

فائو سازمان خواربار جهانی (FAO) امنیت غذایی را این گونه تعریف کرده است: «امنیت غذایی زمانی وجود دارد که افراد در هر زمان در هر وضعیت جسمی و اقتصادی به غذای کافی، ایمن و مقوی دسترسی داشته باشند، غذایی که یک زندگی فعالانه و سالم را برای آنها تامین کند.» 

این سازمان بین امنیت غذایی و امنیت تغذیه تفاوت قائل است. امنیت تغذیه از نظر این سازمان یعنی: «تغذیه ایمن زمانی حاصل می‌شود که فرد از رژیم غذایی کافی، که از نظر بیولوژیکی به آن نیاز دارد، برخوردار باشد به طوری که تغذیه مناسب شرایط رشد، مقاومت، بهبودی از بیماری، بارداری، شیردهی و کار فیزیکی‌اش باشد. چنین فردی امنیت غذایی دارد.» 

بنابراین کسی که فاقد امنیت غذایی و سوءتغذیه است در ردیف افراد گرسنه قرار می‌گیرد.

از سویی دیگر، گرسنگی نیز به گرسنگی «مطلق» و «نسبی» تقسیم شده است، چرا که همه افرادی که در ناامنی غذایی هستند گرسنه مطلق نیستند بلکه به درصدی از غذای مورد نیاز بدن خود دسترسی دارند. 

چند نفر در جهان با گرسنگی دست و پنجه نرم می‌کنند؟

در آخرین گزارش سالانه فائو، سازمان خواربار جهانی جمعیت گرسنگان جهان در سال ۲۰۱۹ بالغ بر ۶۹۰ میلیون نفر برآورد شده است. این رقم ۱۲۱ میلیون نفر کمتر زا آمار گرسنگی در سال ۲۰۰۰ میلادی است. 

طبق این گزارش بیشترین جمعیت گرسنه جهان در آسیا زندگی می‌کنند. در واقع ۵۵ درصد مردم گرسنه جهان آسیایی هستند. با این حال روند امنیت غذایی در آسیا نشان می‌دهد که تعداد گرسنگان در این قاره رو به کاهش است، به طوری که در سال ۲۰۱۹ به نسبت سال ۲۰۰۰ حدود ۲۹ درصد معادل ۱۵۴ میلیون نفر از گرسنگان آسیایی کاسته شده است.

در آمریکای لاتین و کارائیب، ۴۸ میلیون نفر در سال ۲۰۱۹ از امنیت غذایی برخوردار نبودند. این عدد به نسبت سال ۲۰۰۰ معادل ۱۰ میلیون نفر یا ۱۷ درصد کاهش داشته است. اما برخلاف آسیا و آمریکای لاتین که درصد افرادی که امنیت غذایی نداشته رو به کاهش بوده، در آفریقا این رقم رو به افزایش است. در سال ۲۰۱۹ تعداد ۲۵۰ میلیون نفر از گرسنگان آفریقایی بوده‌اند که نشان می‌دهد به نسبت سال ۲۰۰۰ حدود ۵۱ میلیون نفر یا ۲۵ درصد به جمعیت افرادی که امنیت غذایی ندارند افزوده شده است. در اقیانوسیه نیز این رقم رو به افزایش است. نیم میلیون نفر در این قاره امنیت غذایی ندارند.

نمودار زیر روند ناامنی غذایی بین سال‌های ۲۰۰۰ تا ۲۰۱۹ را در جهان نشان می‌دهد: 

البته در این سال برآورد شده که بالغ بر ۱۶ درصد معادل ۱/۳ میلیارد نفر در جهان ناامنی غذایی در سطح متوسط را تجربه کرده‌اند،که به معنای تعداد افرادی است که گرسنگی «نسبی» را تجربه می‌کنند.

مردم آفریقا بیش از مردم همه جای دنیا، در معرض گرسنگی «نسبی» قرار دارند. یعنی بالای ۵۰ درصد افرادی که ناامنی غذایی «نسبی» داشته‌اند، ساکن آفریقا بوده‌اند، ۳۲ درصد ساکن آمریکای لاتین، ۲۲ درصد ساکن آسیا، ۱۴ درصد ساکن اقیانوسیه و ۸ درصد نیز ساکن آمریکای شمالی و اروپا بوده‌اند. 

از سوی دیگر برآوردهای فائو نشان می‌دهد در سال ۲۰۱۸ بالغ بر ۸۲۰ میلیون نفر از مردم جهان از سوء‌تغذیه رنج برده‌اند.

سوء‌تغذیه در جهان از ۱۴/۵ درصد در سال ۲۰۰۵ به ۱۰/۸ درصد در سال ۲۰۱۸ رسیده است. سوء تغذیه در آفریقا از ۲۱/۲ در سال ۲۰۰۵ به ۱۹/۹ در سال ۲۰۱۸ و در آسیا از ۱۷/۴ در همین مدت زمانی به ۱۴/۷ رسیده است.

جمع‌بندی

علیرضا اعرافی مدعی است: «یک میلیارد از جمعیت جهان در فقر و گرسنگی مطلق قرار دارند». 

این آمار قدیمی است. طبق برآوردهای معتبر بین‌المللی جمعیت زیر خط فقر مطلق در جهان حدود یک دهه است که به زیر یک میلیارد نفر کاهش پیدا کرده است. 

بر اساس برآوردهای بانک جهانی جمعیت زیر خط فقر شدید در سال ۲۰۲۱ چیزی بین ۷۰۰ تا ۷۴۰ میلیون نفر است. بانک جهانی پیش از شیوع کووید۱۹ پیش‌‌بینی شده بود نرخ فقر شدید به حدود ۷/۵ درصد و جمعیت فقیر به حدود ۵۹۰ میلیون کاهش پیدا کند. 

روند کاهش فقر مطلق طی دهه‌های گذشته با سرعت نسبی ادامه دارد. تا ۳۰ سل قبل بیش از یک سوم جمعیت جهان (۱/۹ میلیارد نفر) زیر خط فقر مطلق قرار داشتند. در این ۳۰ سال با وجود افزایش ۱/۵ برابری جمعیت کره زمین، جمعیت فقرا یک سوم شده است. 

فائو، سازمان خواربار جهانی نیز جمعیت گرسنگان دنیا را در سال ۲۰۱۹ میلادی ۶۹۰ میلیون نفر برآورد کرده است. 

آمار آقای اعرافی، اغراق شده و حدود ۱/۵ برابر بیشتر از برآوردهای معتبر بین‌المللی است.

به همین دلیل فکت‌نامه به این گفته مدیر حوزه‌های علمیه و عضو فقهای شورای نگهبان که «یک میلیارد از جمعیت جهان در فقر و گرسنگی مطلق قرار دارند» نشان «نادرست» می‌دهد.