آیا بیشترین فروش نفت تاریخ ایران در سال های ۹۰ و ۹۱ رقم خورد؟

رستم قاسمی، وزیر نفت دولت دوم محمود احمدی‌نژاد و فرمانده اسبق قرارگاه سازندگی خاتم‌الانبیا سپاه پاسداران، که خود را برای انتخابات ریاست جمهوری ۱۴۰۰ آماده می‌کند، در گفت‌وگویی با خبرگزاری تسنیم، در روز ۲۳ فروردین ۱۴۰۰ مدعی شد: 

«در توسعه صنعت نفت آمار و ارقام بیانگر آن است که بالاترین توسعه را در ۱۰۰ سال گذشته در سال‌های ۹۰ و ۹۱ داشتیم. در فروش نفت نیز بالاترین فروش نفت تاریخ ایران را در این دو سال داشتیم.»

آیا بالاترین درآمد فروش نفت در سال‌های ۹۰ و ۹۱ اتفاق افتاده است؟

تقریبا بله. بر اساس آمارهای رسمی بیشترین درآمد نفتی تاریخ ایران در سال ۱۳۹۰ به ثبت رسیده است. نمودار و جدول زیر بر اساس داده‌های بانک اطلاعات سری‌های زمانی اقتصادی بانک مرکزی در بخش نفت و گاز، تهیه و ترسیم شده‌اند. چنانکه پیدا است بیشترین درآمد صادرات نفتی ایران با رکورد ۱۱۹ میلیارد و ۱۴۸ میلیون دلار در سال ۱۳۹۰ به ثبت رسیده است. دومین رکورد در سال ۱۳۸۹ با بیش از ۹۰ میلیارد دلار به ثبت رسیده اما این  روند صعودی پس از اعمال تحریم‌ها برعکس می‌شود و درآمد نفتی ایران در سال ۹۱ تا ۶۸ میلیارد دلار کاهش پیدا می‌کند. 

چرا درامد نفتی ایران در سال ۱۳۹۰ زیاد شد؟

بررسی داده‌های گزارش‌های ماهانه اوپک نشان می‌دهد قیمت نفت ایران با رشد ۳۳ درصدی نسبت به سال ۸۹ در سال ۱۳۹۰ (ماه آوریل ۲۰۱۱ تا مارس ۲۰۱۲) به میانگین ۱۱۰ دلار به ازای هر بشکه رسید. این سطح قیمت در سال‌های ۱۳۹۱ و ۱۳۹۲ هم ادامه داشت تا اینکه سقوط قیمت‌ها از سال ۱۳۹۳ آغاز شد و در سال‌های ۱۳۹۴ و ۱۳۹۵ میانگین قیمت نفت ایران به زیر ۴۵ دلار رسید. 

دلیل کاهش درآمد نفتی ایران در سال ۱۳۹۱ چه بود؟ 

درآمد نفتی ایران در سال ۱۳۹۱ اگرچه ششمین درآمد نفتی بزرگ سالانه تاریخ ایران است، اما به نسبت سال ۱۳۹۰ سقوطی  ۴۴ درصدی داشته است. این سقوط در حالی رخ داده که متوسط قیمت هر بشکه نفت ایران در سال ۱۳۹۱ (طبق آمارهای ماهانه اوپک) بیش از ۱۰۷ دلار قیمت داشته است، یعنی تفاوتی با سال ۹۰ نداشته است. بنابراین روشن است تنها دلیل کاهش درآمد نفتی ایران اعمال تحریم‌های آمریکا و کاهش تولید و صادرات نفت ایران بوده است. 

آیا بالاترین میزان تولید نفت ایران هم در سال‌های ۹۰ و ۹۱ اتفاق افتاد؟

خیر. متوسط تولید نفت ایران در سال‌های پیش از انقلاب در مقاطعی به بیش از ۶ میلیون بشکه در روز هم رسیده است. بعد از انقلاب هم چنانکه آمارهای ماهانه اوپک نشان می‌دهند بالاترین رکورد تولید نفت ایران در ماه جولای ۲۰۰۵ (تیر ۱۳۸۴) با تولید ۴ میلیون بشکه در روز به ثبت رسیده است. 

این در حالی است که متوسط تولید نفت ایران در سال ۱۳۹۰ حدود ۳/۵ میلیون و در سال ۱۳۹۱ حدود ۲/۸ میلیون بشکه در روز بوده است. این در حالی است که متوسط تولید نفت بعد از سال ۱۳۸۴ و روی کار آمدن محمود احمدی‌نژاد رو به کاهش بوده و پس از آغاز تحریم‌ها در سال ۹۱ سقوط کم‌سابقه‌ای داشته است. 

نمودار زیر بر اساس داده‌های ماهانه اوپک در ۱۵ سال اخیر تهیه شده و نشان می‌دهد وضعیت تولید و متوسط قیمت نفت ایران در فاصله فروردین ۱۳۸۵ تا اسفند ۱۳۹۹ به چه ترتیبی بوده است. 

گزارش تفصیلی مرکز پژوهش‌های مجلس نیز موید این واقعیت است که وضعیت تولید، مصرف و صادرات نفت ایران در سال های ۱۳۹۰ و ۱۳۹۱ تفاوت معناداری با سال‌های قبل ندارد. 

آنچه در این جدول و نمودار بالا روشن است اینکه طی ۲۴ سال گذشته هر دولتی آمده و رفته تفاوتی در تولید و صادرات نفت ایجاد نشده، بلکه میزان فروش نفت ایران، بیش از اینکه به عملکرد دولت‌ها ربط پیدا کند، متاثر از فشار تحریم‌های آمریکا، یا تحریم‌های بین‌المللی بوده است.

آیا صنعت نفت و گاز در سال های ۹۰ و ۹۱ توسعه خاصی داشته است؟ 

یک بخش دیگری از ادعای آقای قاسمی این است که ایران در سال‌های ۹۰ و ۹۱ «بالاترین توسعه» را در ۱۰۰ سال گذشته داشته است. 

دقیقا نمی‌دانیم منظور از «بالاترین توسعه» چیست و این ادعا بر اساس چه شاخصی مطرح شده است.  اما ما به گزارش رسمی که نشان دهد روند توسعه صنعت نفت و گاز در ایران، چگونه طی شده دست نیافتیم. ولی شواهد نشان می‌دهد که این ادعا نمی‌تواند مبنای درستی داشته باشد.

وب سایت نفت ما در ۱۶ مرداد ۱۳۹۲ یعنی آخرین روزهای دولت محمود احمدی‌نژاد در گزارشی تفصیلی به عملکرد دولت در حوزه نفت و گاز پرداخته و نوشته است:

«آمارها نشان می‌دهد که دستیابی به اهداف مشخص شده برای ظرفیت تولید نفت خام با توجه به عملکرد سال‌های گذشته و برنامه‌های پیشین امکان پذیر نخواهد بود. همچنین تحقق اهداف اعلامی برای تزریق گاز به میادین نفتی و کاهش گازهای همراه سوزانده شده نیز قابل حصول نیست. ظرفیت تولید نفت‌خام بر اساس اهداف برنامه چهارم، ظرفیت تولید نفت خام در سال ۱۳۸۸ بایستی به ۵ میلیون بشکه در روز می‌رسید. اما به دلیل عدم تحقق این هدف طی برنامه چهارم، همین هدف‌گذاری برای برنامه پنجم تکرار گردید. براساس برنامه چهارم توسعه طی پنج سال برنامه به ظرفیت تولید نفت‌خام بایستی ۷۷۰ هزار بشکه در روز اضافه شود ولی عملکرد طی برنامه چهارم نشان دهنده افزایش ۱۲۰ هزار بشکه در روز بوده است که بیانگر میزان تحقق ۱۵.۶ درصدی هدف برنامه است. همچنین در دو سال اول برنامه پنجم توسعه یعنی از ابتدای سال ۱۳۹۰ تا پایان ۱۳۹۱، به ظرفیت تولید نفت خام می‌بایست ۲۰۱۳ هزار بشکه در روز اضافه گردد که در عمل ۶۴۰ هزار بشکه در روز از ظرفیت تولید نفت خام کاهش یافت که گویای عدم تحقق اهداف دو سال اول برنامه است.»

جمع بندی

رستم قاسمی، وزیر پیشین نفت و نامزد احتمالی انتخابات ریاست جمهوری سیزدهم اخیرا گفته «بالاترین توسعه صنعت نفت در ۱۰۰ سال گذشته» اتفاق افتاده و «بیشترین فروش نفت تاریخ ایران» در سال های ۹۰ و ۹۱ و در زمان وزارت او رقم خورده است. 

دقیقا نمی‌دانیم منظور او از «بالاترین توسعه» صنعت نفت چیست، اما می‌دانیم بر اساس آمار رسمی سطح تولید نفت در سال ۱۳۹۰ نزدیک ۵۰۰ هزار بشکه در روز و در سیال ۱۳۹۱ حدود ۱/۲ میلیون بشکه در روز کمتر از میزان تولید نفت در سال ۱۳۸۳ است. 

اما با این همه جهش قیمت نفت در سال ۱۳۹۰ باعث شد به رغم کاهش تولید، درآمدهای نفتی ایران افزایش پیدا کند. طبق آمارهای رسمی درآمد صادرات نفتی ایران در این سال نزدیک ۱۲۰ میلیارد دلار بود.  بعد از اعمال تحریم‌ها در زمستان  ۹۰، با وجود قیمت بالای نفت اما درآمدهای نفتی ایران تقریبا به نصف رسید. 

با این وجود فکت‌نامه به این گفته رستم قاسمی که «بیشترین فروش نفت تاریخ ایران در سال های ۹۰ و ۹۱ رقم خورد» نشان گمراه‌کننده می‌دهد، به این دلیل که این واقعیت ناگفته باقی مانده که درآمد بالای نفتی ایران در این سال نه به دلیل توسعه، افزایش تولید و صادرات بلکه به دلیل جهش جهانی قیمت نفت به دست آمده است.