آیا ۹۰ درصد حساب‌های مرتبط با ایران در توییتر ترول و غیرمعتبرند؟

برزو دراگاهی، روزنامه‌نگار ایرانی‌تبار ایندیپندنت به پادکست ایران گفته: « احتمالا بیش از ۹۰ درصد حساب‌های کاربری مرتبط با ایران نامعتبر و ترول هستند». او در این گفت‌وگو مدعی شده کاربران توییتر در تهران و ایران بسیار کم هستند و ایرانیان اکثرا از تلگرام استفاده می‌کنند.

«توییتر فارسی به نظر من به شدت تبدیل به ابزار جنگ شده است و من فکر می‌کنم احتمالا ۹۰ درصد حساب‌های کاربری مرتبط با ایران غیرمعتبر هستند به این معنی که حساب‌های ترولی هستند که توسط گروه‌های گوناگون در تبعید اداره می‌شوند و شاید از سوی دولت‌هایی تامین مالی شوند که با ایران دشمنی دارند. و به نظر من توییتر ابزار بی‌فایده‌ای برای سنجش مسائل ایران است. توییتر شاید برای بررسی مواضع ایرانیان خارج از کشور به کار بیاید ولی ایرانیان زیادی از توییتر استفاده نمی‌کنند، چراکه اولا فیلتر است و دوم تنها جایی نیست که مردم ایران در آن حضور دارند. آنها بیشتر در کانال‌های تلگرامی است که جمع می‌شوند».

برای درستی‌سنجی این ادعا، ابتدا سعی کردیم از آقای درگاهی درباره منبع آمارش سوال کنیم که تا این لحظه به سوال ما پاسخی داده نشده است. 

بنابراین دست به کار شدیم تا ببینیم ماجرا از چه قرار است؟

در گزاره بیان‌شده اولا از قید «احتمالا» استفاده شده است. می‌توان چنین تعبیر کرد که گوینده آمار دقیقی ارائه نمی‌کند اما ۹۰ درصد عدد بزرگی است که نشان می‌دهد گوینده بر این گمان است که اکثریت قریب به اتفاق حساب‌های کاربری مرتبط با ایران نامعتبر (inauthentic) و ترول (troll) هستند. اما آیا این واقعیت دارد؟ پیش از آنکه برای این سوال پاسخی پیدا کنیم باید ببینیم منظور از عبارات نامعتبر و ترول چیست؟ 

کدام حساب‌ها نامعتبر و ترول هستند؟ 

Inauthentic account در واقع به حساب‌های غیر واقعی، جعلی و بات‌هایی گفته می‌شود که اطلاعات نادرست را در شبکه‌های اجتماعی، به ویژه توییتر منتشر می‌کنند. 

Troll ترول‌ به حساب کاربری گفته می‌شود که با رفتار مخرب در فضای وب به دنبال جلب نظر کاربران، ایجاد تشنج و بیان مطالب تحریک‌آمیز و توهین‌آمیز هستند.

آیا ترول‌ها و حساب‌های نامعتبر مختص توییتر هستند؟

خیر. از آغاز فعالیت شبکه‌های اجتماعی همچون فیسبوک، توییتر، تلگرام، اینستاگرام و … حساب‌های کاربری نامعتبر و ترول‌ها وجود داشته‌ و دارند. دلیل وجود چنین اکانت‌هایی، به شرایط ساده ایجاد حساب‌ کاربری در شبکه‌های مجازی باز می‌گردد. معمولا در این شبکه‌ها هر کس می‌تواند با در اختیار داشتن یک ایمیل و یا شماره تلفن، حساب یا حساب‌های کاربری متعددی را با هویت واقعی یا جعلی ایجاد کند. 

آیا امکان شناسایی این اکانت‌ها وجود دارد؟

بله، در بسیاری از موارد، شبکه‌های اجتماعی می‌توانند با ابزارهای تحلیلی که در اختیار دارند الگو‌های رفتاری کاربرانشان را رصد و بسیاری از بات‌ها و اکانت‌های جعلی را شناسایی کنند. در این شبکه‌ها کاربران نیز می‌توانند در صورت مواجهه با حساب‌های کاربری نفرت‌پراکن که به بیان مطالب تحریک‌آمیز و توهین‌آمیز می‌پردازند، گزارش فعالیت آن‌ها را به شبکه مورد نظر ارسال کنند. 

پس از انتخابات سال ۲۰۱۶ در آمریکا که منجر به پیروزی دونالد ترامپ شد، توجه‌ها به فعالیت‌های حساب‌های کاربری نامعتبر در شبکه‌های اجتماعی که اقدام به انتشار اخبار جعلی و هدفمند می‌کردند بیشتر شد. در آن زمان بیشترین اتهامات متوجه کاربران فیسبوک بود. پس از این بود که فیسبوک و توییتر نسبت به شناسایی و حذف کاربران نامعتبر و ترول‌ها اقدام کردند. 

آیا سندی وجود دارد که نشان دهد ۹۰ درصد یا اکثریت قریب به اتفاق حساب‌های کاربری مرتبط با ایران، نامعتبر و ترول‌اند؟

خیر. تا آنجایی که ما گشتیم اصولا هیچ آمار دقیق و قابل استنادی حتی در مورد تعداد کاربران ایرانی وجود ندارد. 

آیا می‌دانیم تعداد حساب‌های کاربری مرتبط با ایران چقدر است؟

به طور دقیق و قطعی نه. تا این لحظه عدد و رقم یا گزارش رسمی در این باره منتشر نشده است. آنچه بعضا در رسانه‌های مختلف به عنوان تعداد کاربران ایرانی توییتر آمده است یا بر اساس حدس و گمان است یا بر اساس نظرسنجی‌ها و تحقیقات مقطعی و محدود. 

به عنوان مثال آذر پارسال (۱۳۹۹)، برخی رسانه‌های ایران (مثل فارس و تسنیم) با استناد به داده‌کاوی «مرکز پژوهشی بتا» آمار کاربران توییتر در ایران را بیش از ۲ میلیون نفر اعلام کرده‌ بودند. نتایج تفصیلی این گزارش حتی در سایت این موسسه «پژوهشی» در دست نیست و ما نمی‌دانیم روش تحقیق و داده‌های مورد استفاده «مرکز پژوهشی بتا» چه بوده است. به همین دلیل نمی‌توانیم به طور مستقل این گزارش را تایید کنیم.

البته ادعاهای سوال‌برانگیزی هم در این گزارش وجود دارد که شبهاتی را درباره اعتبار آن ایجاد می‌کند. مثلا در این گزارش ادعا شده پیام‌رسان ایرانی «سروش» و «بله» ۱۲ و ۷/۵ میلیون کاربر دارند. 

چقدر از کاربران توییتر فارسی در داخل و چقدر در خارج هستند؟ 

پاسخ دقیق این سوال معلوم نیست، اما شواهدی وجود دارد که نشان می‌دهد در زمان قطع اینترنت در آبان ۹۸ حدود نیمی از تولید محتوای فارسی در توییتر کاهش پیدا کرده است. 

بررسی‌های دیتاک نشان می‌دهد در زمان قطع اینترنت در آبان ۹۸ حجم تولید محتوای فارسی در توییتر ۴۵ درصد کاهش پیدا کرده است. در این مدت گروهی از خبرنگاران در داخل ایران به اینترنت و توییتر دسترسی داشتند. 

در این مدت حجم تولیدات پست‌های تلگرامی ۹۲ درصد و فعالیت‌های اینستاگرام تا ۹۱درصد کاهش پیدا کرد. 

آیا تا کنون توییتر حساب‌های جعلی ایرانی را شناسایی کرده است؟

بله. هر چند آمار دقیقی از تمامی حساب‌های نامعتبر ایرانی که توسط توییتر حذف شده‌اند موجود نیست اما تا امروز و در چندین نوبت، این شبکه اجتماعی نزدیک به چند هزار کاربر مرتبط با ایران را به عنوان کاربر نامعتبر و یا ترول شناسایی و حذف کرده است. البته این اتفاق منحصر به ایران نیست، تنها در یک نمونه توییتر در دی‌ماه ۹۹ حساب کاربری حدود ۷۰ هزار نفر از طرف‌داران تئوری توطئه «کیو‌-انان» را که عموما آمریکایی بودند برای همیشه حذف کرد. 

کارشناسان چه می‌گویند؟

ما برای اطمینان نظر چند کارشناس را پرسیدیم:

امیر رشیدی، محقق امنیت و دسترسی به اطلاعات:

«آمار و ارقامی که از تعداد کاربران وجود دارد معمولا بر اساس نظرسنجی‌هاست و غیر از شرکت توییتر کسی دسترسی به تعداد دقیق کاربران جعلی و واقعی ندارد. اینکه تصور کنیم ۹۰ درصد کاربران ایرانی این شبکه نامعتبر هستند ادعایی است که عدم صحت آن با چشم غیر مسلح نیز قابل تشخیص است. پذیرش اینکه از هر ۱۰ اکانت توییتر فارسی تنها یکی واقعی است، ادعایی است که نمی‌تواند صحت داشته باشد.»

هوشمند کنارکوهی، کارشناس امنیت سایبری:

«موضوع ترول‌ها که متفاوت است و آماری وجود ندارد، در مورد حساب‌های کاربری فیک هم من آمار جامعی ندیده‌ام. تحلیل‌ها و داده‌کاوی‌های محدودی انجام شده به این صورت که مثلا در یک موضوع یا هشتگ خاص رفتارهای کاربران بررسی و تحلیل شده و برآوردهایی درباره استفاده از حسابب‌های کاربری غیر واقعی به دست آمده است.
برای نمونه یکی از تحقیقات من در سال ۲۰۱۸ که با تحلیل بیش از ۲ میلیون توییت فارسی انجام شد، نشان می‌داد که در یک بازه زمانی محدود حدود ۱۱۲ هزار اکانت فعال وجود داشتند که حداقل یک توییت یا ریتوییت به زبان فارسی داشتند. بررسی زمان افتتاح این حساب‌ها نشان می‌داد که موج‌های قابل توجه عضویت در توییتر با اتفاقات سیاسی و اجتماعی در ایران همزمان بوده.
تحلیل‌های من روی هشتگ‌های گوناگون نشون می‌ده تلاش و برنامه مدونی از سوی نیروهای وابسته به حاکمیت برای ساخت اکانت‌های فیک و شبکه‌سازی اجتماعی و تاثیرگذاری در فضای توییتر وجود دارد. در برخی موارد که این تلاش‌ها به هدف تاثیرگذاری بر کاربران کشورهای دیگر، مخصوصا کاربران انگلیسی‌زبان بوده، منجر به برخورد قانونی توییتر و مسدود شدن حساب‌های کاربری طرفدار حکومت شده. یکی از موارد اخیر، شناسایی ۱۳۰ اکانت فیک وابسته به حکومت ایران با همکاری توییتر و اف‌بی‌آی بود.»

سیمین کارگر، پژوهشگر امور بین‌الملل در دانشگاه جانزهاپکینز:

«چنین آماری اصولا وجود ندارد، توییتر هم در زمان افتتاح حساب از کسی درباره ملیت یا گرایش سیاسی‌اش سوال نمی‌کند. افراد بنا به نوع مخاطبی که دارند یا موضوعاتی که درباره‌اش صحبت می‌کنند ممکن است هدف حملات ترول های سیاسی قرار بگیرند. به همین دلیل تخمین اشخاص و گروه‌های متفاوت از اکانت‌های نامعتبر با یکدیگر فرق می‌کند. اگر من کسی باشم که با تناوب بالا به خاطر نوع دیدگاهم مورد حمله قرار می‌گیرم طبیعی است که تصور کنم حدود ۹۰ درصد اکانت‌های توییتر که در مورد ایران حرف می‌زنند و به من و همفکرانم هم حمله می‌کنند، ترول هستند. ولی اگر من یک کاربر متفاوت باشم و نوع بحث‌ها و گروه‌های اجتماعی اطرافم متفاوت باشد، از این فضا دور خواهم بود و چنین تخمینی نخواهم زد.
تنها آماری که می‌شود در مورد کاربران نامعتبر و ترول‌ها ارائه داد مربوط به کمپین‌هایی است که در توییتر شکل می‌گیرد. از نظر فنی می‌شود بنا به موضوع، هشتگ‌ها یبوردها و حتی کلید واژه‌ها را از توییتر دریافت و این داده‌ها را تحلیل کرد و تشخیص داد چه کاربرانی از کدام قشر و دیدگاه سیاسی در کدام کمپین‌ شرکت‌ کرده‌اند. با چنین تحلیلی می‌توان رفتار کاربران مختلف را سنجید و میزان سازمان‌یافته بودن یا نبودن آنها را تشخیص داد. اما نمی‌توان این آمار را به تمام کاربران توییتر فارسی یا ایرانی بسط داد.»

جمع‌بندی

برزو دراگاهی، روزنامه‌نگار ایندیپندنت مدعی است بیش از ۹۰ درصد کاربران توییتر مرتبط با ایران، نامعتبر و ترول هستند. 

تا این لحظه آقای دراگاهی هیچ گونه منبعی برای ادعایش، معرفی نکرده و پیگیری‌های فکت‌نامه برای منبع این ادعا بی‌پاسخ مانده است. 

آنچه ما می‌دانیم این است که به غیر از توییتر هیچ منبعی برای اعلام تعداد کاربران این پیام‌رسان در کشورهای مختلف وجود ندارد و تا امروز نیز هیچ آمار موثقی از تعداد کاربران ایرانی و تحلیل رفتار آنها در توییتر منتشر نشده‌است.

برخی رسانه‌های داخلی مدعی‌اند که حداقل ۲ میلیون حساب کاربری توییتر در ایران وجود دارد. حتی اگر این ادعا را بپذیریم، بر اساس گفته‌های آقای دراگاهی، باید از این تعداد بیش از یک میلیون و ۸۰۰ هزار حساب کاربری را نامعتبر دانست. به عبارتی از هر ۱۰ نفر کاربر توییتر باید ۹ نفر را بات یا جعلی و تنها یک نفر را حقیقی در نظر گرفت. این در حالی است که توییتر در سال‌های گذشته در چند نوبت اقدام به حذف اکانت‌های نامعتبر ایرانی کرده که مجموع آنها حداکثر از چند هزار حساب کاربری تجاوز نمی‌کند. 

ما برای اطمینان از چند کارشناس هم سوال کردیم. شاید بتوان با تجزیه و تحلیل داده‌های مربوط به یک کمپین یا هشتگ خاص بتوان ارزیابی‌هایی محدودی درباره فعالیت حساب‌های کاربری غیرواقعی و بات‌ها در موارد خاص به دست آورد، اما هیچ سندی در دست نیست که نشان دهد چه نسبتی میان کاربران واقعی و حساب‌های غیرمعتبر وجود دارد. 

ادعای آقای دراگاهی یک ادعای بزرگ و در عین حال بی‌اساس است، یعنی هیچ سندی در تایید آن وجود ندارد، به همین دلیل فکت‌نامه آن را رد می‌کند و به این گفته که «بیش از ۹۰‌درصد کاربران توییتر مرتبط با ایران نامعتبر و ترول‌ هستند» نشان «شاخ‌دار» می‌دهد.