آیا تعداد مقالات علمی ایران در زمینه نانو طی ۲۰ سال از ۱۰ عدد به ۱۲ هزار عدد رسیده است؟

آیت‌الله علی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی ایران روز اول فروردین سال ۱۴۰۰ در بخشی از سخنرانی نوروزی خود پس از اشاره به وضعیت شرکت‌های دانش‌بنیان در ایران، به سراغ دانش نانو رفت و به آمارهایی درباره تعداد مقالات منتشر شده ایران در این زمینه اشاره کرد:

«در زمینه‌ی دانش‌های نوپدید، مثلاً دانش نانو، ما امروز در دنیا جزو کشورهای درجه‌ی بالا در مسئله‌ی فنّاوری نانو و تولید نانوی هستیم و از لحاظ مقالات علمی، مقالات مرجع، مراکز علمی جهانی می‌گویند در ظرف این بیست سال گذشته -چون نانو دانش نوپدیدی است- مثلاً در سال ۲۰۰۱ ایران ده مقاله در باب نانو داشت، در سال ۲۰۲۰ دوازده‌ هزار مقاله؛ یعنی ما در ظرف بیست سال از ده مقاله‌ی علمی در باب نانو رسیدیم به دوازده هزار مقاله‌ی علمی.»

آیا این ادعا درست است؟ آیا ایران توانسته در زمینه تولید و انتشار مقالات علمی، در ۲۰ سال گذشته از ۱۰ مقاله به ۱۲ هزار مقاله علمی رسیده باشد؟ در این مقاله این ادعا را بررسی می‌کنیم.

سایت statnano یکی از مراجعی است که می‌توان برای فکت‌چکینگ چنین ادعایی به آن مراجعه کرد. بر اساس جدولی که در این سایت منتشر شده، تعداد مقالات ایران در سال ۲۰۰۱ میلادی، ۱۰ مقاله بوده است و این تعداد در سال ۲۰۲۰ به ۱۲۱۹۰ مقاله رسیده است.

بر اساس جدولی که در این سایت منتشر شده، در سال ۲۰۲۰ میلادی، ایران از نظر تعداد مقاله‌های منتشر شده در زمینه نانو، پس از چین، ایالات متحده و هند، رتبه چهارم را در جهان به خود اختصاص داده است. از این لحاظ کره جنوبی، آلمان و ژاپن پس از ایران قرار دارند.

منبعی که سایت statnano به آن اشاره می‌کند، پایگاه Web of Science است؛ یک نمایه استنادی علمی که از طریق آن می‌توان جستجوها و پژوهش‌های مقایسه‌ای مربوط به وضعیت ارجاع مقالات علمی را انجام داد. بر اساس گزارش جدیدی که در statnano منتشر شده، ایران در سال ۲۰۲۰ میلادی حدود ۹ درصد از کل مقالات علمی مربوط به فناوری نانو را منتشر کرده است. 

بنابراین با استناد به این جدول و گزارش می‌توان تایید کرد ادعای رهبر جمهوری اسلامی ایران درست است.

دانش نانو، ۲۰ درصد از کل مقالات عملی ایران است

توجه به دو نکته، ضروری به نظر می‌رسد. ابتدا اینکه تعداد مقاله‌های علمی منتشر شده در یک کشور، تنها یکی از شاخص‌هایی است که می‌توان با استناد به آن، وضعیت کلی علمی را در کشورها بررسی کرد. میزان بودجه‌های پژوهشی، ارتباط بخش پژوهش با صنعت، توسعه زیرساخت‌ها، رشد همگون علمی و بسیاری دیگر از عوامل باید به صورت جداگانه بررسی شود تا بتوانیم تصویر دقیق‌تری از «وضعیت علمی» یک کشور در دنیا ترسیم کنیم. 

نکته دیگری که در این گزارش به آن اشاره شده این است که ۲۰ درصد از مقالات علمی ایران در سال گذشته مربوط به حوزه نانو بوده است. یعنی اگر بخواهیم شاخص «تعداد مقالات علمی» را بررسی کنیم، نشانه‌هایی از یک رشد ناهمگون مشاهده می‌کنیم؛ شرایطی که در آن از هر پنج مقاله علمی در تمام زمینه‌های پژوهشی و تحقیقاتی، یکی درباره فناوری نانو است.

مروری بر سخنرانی‌های رهبر جمهوری اسلامی ایران نشان می‌دهد او توجه ویژه‌ای به این شاخه علمی داشته است. تاریخچه توجه آیت‌الله خامنه‌ای به دانش نانو را می‌توان در میان سخنرانی‌های متعدد او، مشاهده کرد. 

به عنوان مثال او در سال ۱۳۸۷ در دیدار با نخبگان جوان دانشگاهی، در یکی از نخستین اظهارات رسمی خود درباره حوزه نانو گفته بود: «فناوری‌های پیشرفته‌ی نانو، یا صنایع الکترونیک بسیار پیشرفته و آیرودینامیک و امثال اینها گناهی ندارند؛ اینها خیلی خوبند و ابزارهائی هستند برای اینکه انسان بتواند در دنیا از منابع و فرصت‌هائی که خدا در این طبیعت قرار داده، به بهترین وجهی استفاده کند.» 

او از آن تاریخ تا کنون، بارها بر اهمیت این دانش تاکید کرده است. 

ایران در فهرست نیچر

برای مطالعه بیشتر درباره وضعیت مقالات علمی، می‌توانید به فهرستی مراجعه کنید که هر سال از سوی مجله Nature منتشر می‌شود و در آن می‌توان آمارهای مربوط به کشورها در زمینه انتشار مقالات علمی با اهمیت را جستجو کرد. بر اساس فهرست نیچر، ایران از لحاظ تعداد مقالات علمی بااهمیت، در رده ۳۳ جهان قرار دارد. همین گزارش توضیح می‌دهد که این فقط بخشی از تمام واقعیتی است که به عنوان فعالیت علمی در جهان انجام می‌شود.

جمع‌بندی

آیت‌الله خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی ایران در سخنرانی نوروز ۱۴۰۰ گفت که ایران از لحاظ تعداد مقالات علمی در حوزه نانو، در بیست سال گذشته از ۱۰ مقاله علمی به ۱۲ هزار مقاله علمی رسیده است. نگاهی به سایت statnano که آمارهای مربوط به مقالات علمی در این حوزه را منتشر می‌کند نشان می‌دهد این ادعا درست است. ایران در سال ۲۰۰۱ تعداد ۱۰ مقاله در این حوزه داشته و در سال ۲۰۲۰ با ۱۲۱۵۰ مقاله، چهارمین کشور دنیا از این نظر است. 

توجه به این نکته لازم است که تعداد مقالات علمی منتشر شده، تنها یکی از شاخص‌های بررسی وضعیت علمی کشورهاست. ضمن اینکه بر اساس همین گزارش، یک پنجم از کل مقالات علمی ایران درباره دانش نانو است که می‌تواند نشانه‌ای بر رشد ناهمگون این حوزه در ایران داشته باشد. 

در مجموع و با توجه به گزارش‌های منتشر شده فکت‌نامه به این ادعای رهبر جمهوری اسلامی ایران، نشان «درست» می‌دهد.