بررسی ادعای معاون وزیر کشور درباره عدم وجود کودک‌همسری در ایران

تقی رستم‌وندی معاون وزیر کشور و رئیس سازمان اجتماعی کشور، روز ۲۰ بهمن ۱۳۹۹ در گفت‌وگو با خبرگزاری ایلنا، گفته است: 

«به دختران کمتر از ۱۳ سال از آنجا که با حکم دادگاه و اثبات آمادگی و بلوغ جسمی دختران حکم قضایی برای ازدواج داده می‌شود، بنابراین ما چیزی به عنوان کودک همسری به معنایی که در ادبیات جهانی وجود دارد، در کشورمان نداریم یعنی در مسیر قانونی این کار انجام می‌شود به عنوان مثال اگر دختر ۱۳ ساله یا کمتر از ۱۳ سال دختر بود که قاضی حکم برای ازدواج نمی‌داد.»

رییس سازمان اجتماعی کشور همچنین گفته است: «به جهت رعایت اقتضائات فرهنگی، اقلیمی و جغرافیایی در نقاط مختلف کشور ما در روستاها دخترانی داریم که در همین سنین ۱۳ سال هستند و آمادگی جسمانی برای ازدواج دارند، این افراد برای ازدواج به دادگاه مراجعه می‌کنند و قاضی بعد از اثبات و وجود مستندات و شواهد حکم می‌دهد که این دختر ۱۳ ساله آمادگی ازدواج دارد، لذا به آن کودک همسری نمی‌گویند، چرا که کودک نمی‌تواند ازدواج کند.»

او در در این گفت‌وگو آمارهایی از ازدواج زیر سن ۱۵ ساله‌ها، طی ۹ ماهه ابتدای سال ۱۳۹۹ ارائه کرده است. 

«از ۲۵ هزار ازدواجی که در ۹ ماهه ابتدای سال در سن کمتر از ۱۵ سال صورت می‌گیرد، ۱۴ هزار و ۶۲۹ ازدواج در سن ۱۴ سالگی بوده و ۹ هزار و ۵۳۶ ازدواج نیز در سن ۱۳ سالگی انجام شده است. همچنین ۸۱۲ ازدواج در سن ۱۲ سال و ۲۴۸ ازدواج هم در سن ۱۱ سالگی انجام شده است، حدود شاید یک یا دو ازدواج هم زیر ۱۰ سال در کل کشور داشته‌ایم.» 

تعریف حقوقی ازدواج کودکان یا کودک‌همسری چیست؟

مبنای سازمان یونیسف برای تعریف ازدواج کودکان، ازدواج در سن پایین‌تر از ۱۸ سال است.

در اصل دوم قطعنامه سال ۲۰۱۸ مرتبط با کنوانسیون بین‌المللی مربوط به رضایت با ازدواج، حداقل سن برای ازدواج و ثبت ازدواج‌ها مصوب سال ۱۹۶۲ میلادی نیز، حداقل سن ازدواج ۱۵ سال تعیین شده است.

«کشورهای عضو، به منظور تعیین حداقل سن برای ازدواج، که در هر حال نباید کمتر از ۱۵ سال باشد، باید اقدام قانونی به عمل آورند؛ هیچ ازدواجی نباید به وسیله هیچ شخص کمتر از این سن به صورت قانونی به ثبت برسد مگر در شرایطی که مقامی صالح به دلایل جدی، به نفع زوجی که قصد ازدواج دارند با ازدواج آنان موافقت کرده باشد.» 

در این قطعنامه تفاوتی بین سن دختر و پسر قائل نشده است. 

ایران عضو این کنوانسیون نیست، اما در ماده ۱۰۴۱ قانون مدنی، به طور تلویحی سن ۱۳ سال برای دختران و ۱۵ سال برای پسران به عنوان حداقل سن ازدواج تعیین شده است:

عقد نکاح دختر قبل از رسیدن به سن ۱۳ سال تمام شمسی و پسر قبل از رسیدن به سن ۱۵ سال تمام شمسی منوط است به اذن ولی به شرط مصلحت با تشخیص دادگاه صالح.

این مصوبه که در سال ۱۳۷۹ به تصویب مجلس شورای اسلامی رسیده است. 

آیا در تعیین حداقل سن بین دختر و پسر تفاوتی وجود دارد؟

در قانون قاعده و نرم جهانی بر «برابری جنسیتی» است. یعنی قوانین و منشورهای بین‌المللی از جمله اعلامیه جهانی حقوق بشر بر برابری زن و مرد تاکید دارد. ماده ۷ کنوانسیون حقوق بشر می‌گوید: «همه در برابر قانون مساوی هستند و حق دارند بدون تبعیض و بالسویه از حمایت قانون برخوردار شوند.» بنابراین حق ازدواج نیز از جمله سایر حقوق انسانی است که زن و مرد به طور یکسان از آن برخوردارند. در قطعنامه سال ۲۰۱۸ سازمان ملل متحد در خصوص پیشنهاد تعیین ۱۵ سال به عنوان حداقل ممکن برای سن ازدواج، نیز تفاوتی بین دختر و پسر قائل نشده است.

کودک در تعریف جمهوری اسلامی کیست؟

در  قانون حمایت از کودکان و نوجوانان مصوب سال ۱۳۹۹ آمده کودک زیر سن بلوغ شرعی (۹ و ۱۵ سال برای دختر و پسر)، طفل و کودکان بالای سن مسئولیت شرعی و کمتر از ۱۸ سال نوجوان تلقی می‌شوند. به همین دلیل در تعیین سن مسئولیت کیفری برای دختران ۹ و برای پسران ۱۵ سال در نظر گرفته شده است. (به استثنای مواردی که دادگاه با نظر پزشکی قانونی حکم به عدم رشد کودک دهد.)

آیا در ایران کودک‌همسری وجود دارد؟ 

بله. چه بر اساس استاندارد یونیسف، چه بر اساس کنوانسیون سازمان ملل و چه بر اساس سن تعیین شده در قانون مدنی، پدیده ازدواج کودکان یا همان ازدواج زیر سن قانونی یک واقعیت است. 

حتی اگر به آمارهای ارائه شده از سوی خود آقای رستم‌وندی استناد کنیم باز هم پیدا است سالانه صدها و هزاران مورد ازدواج کودکان در ایران به طور رسمی ثبت می‌شود. 

جدول و نمودار اینتراکتیو زیر با استفاده از داده‌های سازمان ثبت احوال در سال ۱۳۹۸ تهیه شده است. این تصویر به ما  نشان می‌دهد پراکندگی جغرافیایی کودک‌همسری یا ازدواج دختران در سه مقطع سنی زیر ۱۸ سال، زیر ۱۵ سال‌ زیر ۱۳ سال  در ایران چگونه است. 

 

 

طبق آمار رسمی در سال ۱۳۹۸ بیش از ۱۰۸ هزار مورد ازدواج زیر ۱۸ سال در کل کشور به ثبت رسیده است. اگر این عدد را به تعداد کل ازدواج‌های ثبت شده ۱۳۹۸ (۵۳۰ هزار) تقسیم کنیم به این نتیجه خواهیم رسید که نرخ کودک‌همسری بر اساس استاندارد یونیسف، ۲۰/۴ درصد بوده است. به عبارتی در بیش از یک پنجم از دواج‌های ثبت شده در ایران سن عروس ۱۷ سال یا کمتر بوده است. این نسبت در برخی استان‌ها مانند سیستان و بلوچستان، خراسان رضوی و شمالی، زنجان، آذربایجان شرقی، اردبیل و…به  یک سوم یا حتی بیشتر هم می‌رسد. 

اما اگر مبنای کودک‌همسری را ۱۵ سال بگذاریم خواهیم دید که در سال ۱۳۹۸ بیش از ۲۸ هزار مورد ازدواج دختران زیر ۱۵ سال ثبت رسمی شده است. با این حساب نسبت ازدواج زیر ۱۵ سال به کل ازدواج‌ها بیش از ۵ درصد محاسبه می‌شود. این نرخ در برخی استان‌ها در شمال شرقی و شمال غربی بیش از ۱۰ درصد است، به عبارتی در این استان‌ها به ازای هر ۱۰ ازدواج ثبت شده در یکی سن دختر کمتر از ۱۵ سال بوده است. 

آمارهای رسمی نشان می‌دهد در سال ۱۳۹۸ حدود ۷۵۷ ازدواج زیر ۱۳ سال رسما ثبت شده است. ازدواج‌هایی که حتی پایین‌تر از حداقل سنی است که در قانون مدنی جمهوری اسلامی ایران به طور تلویحی تعیین شده است. تنها در استان سیستان و بلوچستان ۱۶۰ و در استان آذربایجان شرقی ۱۳۵ ازدواج ثبت شده که در آن سن دختران ۱۲ سال یا کمتر بوده است. 

حداقل سن ازدواج در کشورهای دیگر چگونه است؟

براساس گزارش سال ۲۰۲۰ سازمان ملل متحد، حداقل سن ازدواج در بیشتر کشورهای جهان برای پسران و دختران ۱۸ سال تعیین شده ولی برخی کشورها از جمله کشورهای اسلامی از این قاعده پیروی نکرده و سنی پایین‌تر را حداقل سن ازدواج تعیین کرده‌اند. 

ان‌طور که در جدول فوق قابل مشاهده است اکثر کشورهای اسلامی نیز حداقل سن ازدواج را برای برای پسران ۱۸ و برای دختران بین ۱۵ تا ۱۸ سال در نظر گرفته اند. ایران در کنار لنبان، برونئی، سودان تنها کشورهایی هستند که حداقل سن ازدواج را زیر ۱۵ سال به رسمیت شناخته اند. کشور چاد نیز به رغم تصویب ۱۸ سال به عنوان حداقل سن ازدواج ولی مشروط به نظر دادگاه اجازه می‌دهد دختران بالای ۱۳ سال ازدواج کنند. سریلانکا و یمن نیز دو کشوری هستند که اساسا قانونی به نام حداقل سن ازدواج ندارند. برخی کشورها نیز مانند امارات با اجازه دادگاه به دخترانی که زیر سن قانونی هستند ولی به بلوغ رسیده‌اند اجازه ازدواج می‌دهند.

عربستان سعودی نیز از جمله کشورهایی بود که پیشتر قانونی برای تعیین حداقل سن ازدواج نداشت. این کشور در دسامبر ۲۰۱۹ در جریان اصلاحات قانونی، ازدواج کودکان زیر ۱۸ سال را ممنوع اعلام کرد.

جمع بندی

تقی رستم‌وندی معاون وزیر کشور و رئیس سازمان اجتماعی کشور مدعی است: «در ایران چیزی به عنوان کودک همسری به معنایی که در ادبیات جهانی وجود دارد، نداریم.». 

معلوم نیست منظور آقای رستم‌وندی دقیقا چیست، اما طبق آمار رسمی هر سال صدها و هزاران ازدواج در ایران ثبت می‌شود که با هر معیاری از تعریف ازدواج کودکان مصداق کودک‌همسری است.

اگر معیار را استاندارد بین‌المللی قرار دهیم و ازدواج زیر ۱۸ سال را ازدواج کودکان بدانیم، نرخ کودک‌همسری به بیش از یک پنجم کل ازدواج‌های ثبت شده می‌رسد. از ۵۳۰ هزار ازدواج ثبت شده در سال ۹۸ در بیش از ۱۰۸ هزار مورد سن دختران ۱۷ ساله یا کمتر بوده است.

اگر توصیه‌های بین‌المللی را برای پرهیز از ثبت ازدواج‌های زیر ۱۵ سال مبنای تعریف ازدواج کودکان قرار دهیم، باز هم نرخ کودک‌همسری بیش از ۵ درصد محاسبه می‌شود. سال گذشته در برخی استان‌های ایران از هر ۱۰ ازدواج ثبت شده، در یکی نرخ دختر ۱۴ سال یا کمتر بوده است. 

از این هم اگر جلوتر برویم و مبنای تعریف ازدواج کودکان را حداقل سن تلویحی مورد اشاره در قانون مدنی، یعنی ۱۳ سال را در نظر بگیریم باز هم در آمارهای رسمی صدها مورد از مصادیق کودک‌همسری پیدا خواهیم کرد. تنها در سال ۹۸ تعداد ۷۵۷ مورد ازدواج کودکان در ایران ثبت شده که در آن سن دختران ۱۲ ساله یا کمتر بوده است. 

با این اوصاف «فکت نامه» این ادعای تقی رستم‌وندی رئیس سازمان اجتماعی و معاون وزیر کشور را که «در ایران چیزی به عنوان کودک همسری به معنایی که در ادبیات جهانی وجود دارد، نداریم» خلاف واقعیت آشکار می‌داند و به آن نشان «شاخ‌دار» می‌دهد.