درستی‌سنجی ادعای روحانی درباره مقایسه کارنامه تجاری دولتش با دولت مصدق

رئیس‌جمهوری ایران روز ۲۲ بهمن ۱۳۹۹ در سخنرانی تلویزیونی سالگرد پیروزی انقلاب گفته است:

«ما افتخار داریم اتفاقی که ۶۰ سال پیش در ایران افتاد و صادرات غیرنفتی بر واردات در زمان دولت دکتر مصدق پیشی گرفت در این دولت تکرار شد.» 

این اولین بار نیست که حسن روحانی این ادعا را مطرح می‌کند. او در سال‌های گذشته نیز مطالبی به همین مضمون گفته است. 

به عنوان نمونه او در ۱۷ فروردین ۱۳۹۶ در یک نشست انتخاباتی در سمنان گفته بود: 

«اینکه صادرات غیرنفتی بیش از واردات باشد، تنها در دولت دکتر محمد مصدق رخ داد و ‏بعد از کودتای ۲۸ مرداد، کشور ما شاهد چنین واقعه نیکویی نبود.‏.. بعد از کودتای ۲۸ مرداد تا ‏سال ۹۴ و در دولت یازدهم برای اولین بار صادرات غیرنفتی، بیشتر از واردات شد و این روند در سال ۹۵ نیز تکرار شد.‏» 

روحانی در ماه‌های اخیر هم این ادعا را چند باری تکرار کرده است. از جمله می‌توان به اظهارات او در روز چهارم شهریور ۹۹ اشاره کرد. 

برای بررسی صحت و سقم این ادعا کافی است به دو سوال پاسخ دهیم؟

آیا تراز تجاری غیرنفتی ایران در دولت مصدق مثبت بوده است؟ 

بله. اطلاعات منتشر شده در صفحات ۲۲۹ و ۲۵۲ کتاب معتبر «اقتصاد سیاسی ایران: از مشروطیت تا پایان سلسله پهلوی» نوشته همایون کاتوزیان نشان می‌دهد که در فاصله سال‌های ۱۳۳۱ تا ۱۳۳۳ به مدت سه سال ارزش ریالی صادرات غیرنفتی ایران بیش از واردات بوده و به عبارتی تراز تجاری غیرنفتی ایران مثبت بوده است. 

تصویر برگرفته از صفحه ۲۲۹ کتاب اقتصاد سیاسی ایران نوشته همایون کاتوزیان

جدول بالا که تصویر آن از صفحه ۲۲۹ کتاب برداشته شده نشان می‌دهد که در سال‌های ۱۳۳۱ و ۱۳۳۲ ارزش ریالی صادرات غیرنفتی ایران از واردات پیشی گرفته است. 

البته شبهاتی درباره دستکاری این آمار وجود دارد. آن طور که پیدا است ارزش صادرات غیرنفتی ایران در در این دوسال که اقتصاد ایران وضعیت نسبتا بحرانی داشته، افزایش قابل ملاحظه‌ای نشان می‌دهد. کامران دادخواه، استاد اقتصاد دانشگاه نورث ایسترن بوستون آمریکا، معتقد است استفاده از دو نرخ ارز باعث شده تا ارزش ریالی صادرات بالا برود:

«شیفتگان مصدق به آمار گمرک ایران استناد می‌کنند که نشان میدهد صادرات غیر نفتی نزدیک به ٧٤ در صد افزایش داشته و واردات کمتر از ٢٧ درصد کاهش داشته است. ولی این تصویر ناشی از کاربرد دو نرخ ارز متفاوت است. برای روشن شدن فرض کنید صادرات و واردات در یک سال برابر ١٠٠ میلیون دلار باشند. اگر نرخ ارز هر دلار سه تومان باشد گمرک گزارش می‌دهد که واردات و صادرات ٣٠٠ میلیون تومان بوده اند. حال فرض کنید که صادرات و واردات هر دو به سی میلیون دلار کاهش یابند ولی نرخ ارز به ده تومان افزایش یابد.»

تا وقتی ارزش دلاری صادرات غیرنفتی در سال‌های ۳۱ و ۳۲ مشخص نباشد، نمی‌توان در این باره قضاوت دقیقی کرد. در صفحه ۲۵۲ کتاب اقتصاد سیاسی آقای کاتوزیان ارزش دلاری صادرات غیرنفتی ایران بعد از سال ۱۳۳۳ ذکر شده که مشخصا بیشتر از سال‌های بعد است. 

تصویر برگرفته از صفحه ۲۵۲ کتاب اقتصاد سیاسی ایران نوشته همایون کاتوزیان

آیا تراز تجاری غیرنفتی ایران در دولت روحانی مثبت شده است؟

خیر. داده‌های موجود در بانک اطلاعات سری‌های زمانی اقتصادی بانک مرکزی از سال ۱۳۳۸ تا ۱۳۹۷ در دسترس است. طبق این داده‌ها در هیچ سالی تراز تجاری ایران مثبت نبوده است. 

آمار تجارت خارجی سال ۱۳۹۸ و همین طور نیمه دوم سال ۱۳۹۹ نیز در بخش نماگرهای اقتصادی سایت بانک مرکزی در دسترس است. بر اساس این داده‌ها ارزش صادرات غیرنفتی ایران در سال ۱۳۹۸ حدود ۴۱/۴ میلیارد دلار و ارزش واردات ۴۳/۷ میلیارد دلار بوده است. به عبارتی تراز تجاری پارسال حدود منفی ۲/۳ میلیارد دلار بوده است.

حاصل جمع ارزش صادرات و واردات ۹ ماهه نخست سال ۱۳۹۹ که در بخش آمارهای تجاری سایت سازمان توسعه تجارت ایران در دسترس است حکایت از آن دارد که ارزش واردات (۲۶/۸ میلیارد دلار) بیشتر از صادرات غیرنفتی (۲۵/۲ میلیارد دلار) است، یعنی تراز منفی تجارت خارجی ایران در ۹ ماهی که از سال گذشته منفی ۱/۶ میلیارد دلار است. 

بنابراین مشخص است که طبق آمار رسمی که از سوی بانک مرکزی و گمرک ایران منتشر شده، نه فقط در دولت روحانی، بلکه بعد از سال ۱۳۳۳ در هیچ دولتی ارزش صادرات غیرنفتی بیش از واردات نبوده و در نتیجه تراز تجاری همیشه منفی بوده است. 

کارنامه تراز تجاری ایران در فاصله سال ۱۳۳۳ تا سال ۱۳۹۹ در نمودار زیر به تصویر درآمده است. 

جمع‌بندی

حسن روحانی مدعی است تراز تجاری ایران بعد از دولت مصدق تنها در این دولت مثبت شد. او پیش از این هم به خصوص در سخنرانی‌های انتخاباتی خود در سال ۹۶ چنین ادعاهایی را مطرح می‌کرد که بعدها با انتشار آمار نهایی تجارت خارجی مشخص شد ادعای درستی نبودند. 

الان هم ادعای روحانی درباره مثبت شدن تراز تجاری، یعنی پیشی گرفتن ارزش صادرات غیرنفتی به واردات در دولت خودش، درست نیست. آمارهای بانک مرکزی نشان می‌دهند بعد از سال ۱۳۳۳ تراز تجاری در هیچ دولتی هیچگاه مثبت نبوده است. 

در سال‌های ۱۳۳۱ و ۱۳۳۲ که مربوط به دوران صدارت محمد مصدق است، تراز تجاری ریالی ایران مثبت بوده است، در این سال‌ها ایران گرفتار بحران اقتصادی بوده است. البته در صحت این آمار و احتمال افزایش ارزش صادرات تردیدها و شبهاتی وجود دارد و احتمال استفاده از دو نرخ ارز که منجر به افزایش مصنوعی ارزش ریالی صادرات شده نیز مطرح شده است. 

با این اوصاف فکت‌نامه به این گفته حسن روحانی که «تراز تجاری ایران بعد از دولت مصدق تنها در این دولت مثبت شد» نشان «نادرست» می‌دهد.