آیا هزینه دفاعی ایران یک هفتم عربستان سعودی است؟

محمد جواد ظریف می‌گوید: «هزینه‌ دفاعی ایران یک هفتم عربستان سعودی است.»

وزیر امور خارجه ایران روز سه‌نشبه چهاردهم بهمن ۱۳۹۹، در گفت‌وگو با شبکه تلویزیونی CNN آمریکا گفت:

«آیا آمریکا آماده آماده است فروش سلاح در منطقه را متوقف کند؟ اگر می‌خواهد درباره مسائل دفاعی ما صحبت کنند [باید بگویم] هزینه نظامی ما یک هفتم عربستان سعودی است در حالی که جمعیت ما ۲/۵ برابر این کشور است.»‌ 

زمینه کلی گفت‌وگو توافق هسته‌ای و مذاکرات احتمالی ایران و آمریکا درباره برجام و طرح احتمالی موضوع برنامه موشکی ایران در این مذاکرات است. 

این اولین بار نیست که محمدجواد ظریف در گفت‌وگو با یک رسانه خارجی دست به مقایسه بودجه نظامی ایران و عربستان می‌زند. او تابستان ۹۸ نیز در برنامه هاردتاک بی‌بی‌سی گفته بود: «عربستان ۶۷ میلیارد دلار در یک سال در امور نظامی هزینه می‌کند، اما کل بودجه نظامی ایران در سال گذشته ۱۶ میلیارد دلار بوده است.»

همان زمان این گفته آقای ظریف را با فکت‌های موجود مطابقت دادیم. اعداد و ارقام ارائه شده از سوی وزیر خارجه ایران در آن هنگام چندان بیراه نبود و با فکت‌ها و گزارش‌های معتبر بین‌المللی هم‌خوانی داشت، اگرچه همه واقعیت را درباره بودجه نظامی ایران مطرح نمی‌کرد، به همین دلیل به آن گفته نشان «نیمه‌درست» دادیم. 

?s=20

مقایسه وزیر خارجه ایران چقدر با واقعیت سازگاری دارد؟‌

برای پاسخ دادن به این سوال پیش از هر چیز به سراغ گزارش‌های سالانه «موسسه بین‌المللی پژوهش‌های صلح استکهلم» رفتیم. این موسسه که با نام اختصاری سپیری (SIPRI) شناخته می‌شود، یکی از معتبرترین اندیشکده‌های مستقل است که در زمینه رقابت‌های تسلیحاتی پژوهش می‌کند. 

برآوردهای سیپری را از بودجه نظامی ایران و عربستان در فاصله سال‌های ۲۰۱۵ تا ۲۰۱۹ را به ترتیب نمودار زیر آماده کردیم. 

نمودار و جدول بالا نشان می‌دهد که اگرچه بودجه نظامی عربستان به میزان قابل توجهی بیشتر از ایران است، اما بعد از سال ۲۰۱۵ نسبت هزینه نظامی دو کشور هیچگاه ۷ برابر نبوده است. 

گزارش سال ۲۰۱۹ موسسه صلح استکهلم، با عنوان روند هزینه‌های نظامی جهان که در بهار گذشته منتشر شده نشان می‌دهد هزینه‌های نظامی عربستان در این سال ۴/۹ برابر ایران بوده است. یک سال پیش‌تر در سال ۲۰۱۸، این نسبت ۵/۱ برابر بوده است. بر اساس محاسبات این موسسه روی داده‌های بودجه رسمی کشورها عربستان سعودی در سال‌های ۲۰۱۷ و ۲۰۱۶ به ترتیب ۴/۴ و ۵ برابر ایران هزینه نظامی داشته است. و در سال ۲۰۱۵ این نسبت ۸/۵ برابر بوده است. 

با این اوصاف موسسه صلح استکهلم جمع هزینه نظامی پنج ساله عربستان را ۳۴۳/۸ میلیارد دلار و هزینه‌های نظامی ایران را ۶۳/۲ میلیارد دلار برآورد کرده که با این حساب عربستان  موسسه استکهلم طی پنج سال جمع بودجه عربستان در مجموع ۵/۴ ایران هزینه کرده است. 

اما آیا این همه ماجرا است؟ 

خیر. بخش نامشخصی از هزینه‌های نظامی ایران پنهان است و هیچ اطلاعات موثقی درباره آنها در دست نیست. آن چیزی که تحت عنوان بودجه نظامی در قوانین بودجه سالانه ذکر می‌شود بخشی از هزینه‌های سازمان‌های نظامی و امنیتی ایران است که هر کدام بنگاه‌های اقتصادی خاص خود را دارند. 

به عنوان مثال سپاه پاسداران مالک یکی از بزرگ‌ترین بنگاه‌های اقتصادی ایران است. قرارگاه سازندگی خاتم‌الانبیا که در زمینه‌های مختلف اقتصادی مشغول فعالیت است. اطلاعات موثق درباره ابعاد اقتصادی این قرارگاه در دست نیست، اما از فهرست پروژه‌های بزرگ آن برمی‌آید که بخش قابل توجهی از اقتصاد ایران در اختیار این تشکیلات است. 

آیا برآوردی از ابعاد اقتصادی قرارگاه خاتم‌الانبیا وجود دارد؟ 

برآورد دقیق نه، اما می‌توان با استناد به برخی اظهارات پراکنده، برآوردهای کلی به دست آورد. مثلا در قانون بودجه سالانه طی پنج سال گذشته هر سال رقم ۱۰ هزار میلیارد تومان در ردیف درآمدهای این قرارگاه ثبت شده است. (برای نمونه صفحه ۹۴ پیوست دوم بودجه سال ۱۳۹۹ را ببینید) که عینا به عنوان بودجه عمرانی اختصاصی به این قرارگاه بازگردانده می‌شود. 

این ردیف بودجه جنبه تشریفاتی دارد. عملا نه پولی به خزانه وارد می‌شود و نه از آن خارج می‌شود. اما نوشته شدن این رقم بزرگ در مهم‌ترین سند مالی دولت مقابل نام این قرارگاه این گمان را به وجود می‌اورد که درآمدهای سالانه این بنگاه اقتصادی باید در حدود  چند ده هزار میلیارد تومان باشد. چند ده هزار میلیارد تومان درآمد اختصاصی یک قرارگاه در کشوری که کل بودجه نهادهای نظامی (شامل سپاه، ارتش، ستاد کل نیروهای مسلح، وزارت دفاع، تامین اجتماعی نیروهای مسلح، نیروی انتظامی و وزارت اطلاعات) ۱۱۷ هزار میلیارد تومان است، رقم بسیار چشمگیر و قابل ملاحظه‌ای است. 

البته می‌توان از روش‌های دیگری نیز برآوردهایی از درآمد و ارزش افزوده فعالیت‌های اختصاصی این قرارگاه به دست آورد. یا بر اساس گفته‌های فرماندهان این قرارگاه تا سه سال پیش چیزی حدود ۲۵۰هزار مهندس، تكنسين و كارگر در طرح‌های مختلف اين قرارگاه مشغول فعاليت بوده‌اند. البته فعالیت‌های قرارگاه خاتم‌النبیا محدود به ساخت و ساز نیست، اما اگر فرض کنیم که کل نیروی کار این بنگاه اقتصادی همین قدر باشد، پذیرفته‌ایم که بیش از یک درصد افراد شاغل در ایران به طور مستقیم مشغول فعالیت اقتصادی در این تشکیلات‌ بوده‌اند. طبق آمار نیروی کار کل جمعیت شاغل ایران در سال ۱۳۹۶ حدود ۲۳/۵ میلیون نفر بوده است. 

اگر بهره‌وری این حجم از نیروی کار به اندازه میانگین بهره‌وری تولید کل کشور باشد در این صورت به راحتی می‌توان گفت که ارزش افزوده فعالیت‌های اقتصادی قرارگاه سازندگی خاتم‌الانبیا بیش از یک درصد کل تولید ناخالص داخلی ایران در سال است. این در حالی است که بودجه رسمی نظامی ایران طبق برآوردهای بین‌المللی چیزی بین ۲ تا ۳ درصد کل تولید ناخالص داخلی است. 

این مقایسه نشان می‌دهد که درآمد یک سال یک بنگاه اقتصادی سپاه به اندازه یک دوم تا یک سوم کل بودجه رسمی نظامی ایران است. 

معلوم نیست چقدر از این درآمد صرف برنامه‌های نظامی یا چه امور دیگری می‌شود، همان‌طور که معلوم نیست درآمد سایر بنگاه‌های مالی وابسته به نهادهای نظامی و امنیتی در ایران چقدر است. اما شواهدی وجود دارد که نشان می‌دهد این بنگاه‌ها در مواردی در تامین هزینه‌های نظامی ایران در منطقه مشارکت داشته‌اند. 

از جمله می‌توان به اظهارات سال گذشته پرویز فتاح در یک برنامه تلویزیونی اشاره کرد که مدعی شده بود در زمان مسئولیت او به عنوان رئیس بنیاد تعاون سپاه، قاسم سلیمانی فرمانده پیشین سپاه قدس از او خواسته بود حقوق فاطمیون در سوریه را پرداخت کند. 

آیا میزان دقیق هزینه‌های نظامی ایران مشخص است؟ 

خیر. آنچه در گزارش‌های رسمی به آن استناد می‌شود صرفا بخشی از بودجه‌ای است که تحت عنوان برنامه دفاعی در اختیار نیروهای مسلح قرار می‌گیرد، اما تنها منبع مالی نهادهای نظامی در ایران بودجه دولتی نیست. با توجه به عدم شفافیت منابع مالی اختصاصی سپاه پاسداران و سایر نهادهای نظامی نمی‌توان برآوردی دقیق از هزینه‌های نظامی ایران در سال به دست آورد. 

جمع‌بندی

محمد جواد ظریف، وزیر امور خارجه ایران مدعی است: «هزینه‌ دفاعی ایران یک هفتم عربستان سعودی است.»

این اولین بار نیست که بودجه نظامی ایران و عربستان مقایسه می‌شود. تردیدی نیست که بودجه نظامی عربستان به مراتب بیشتر از ایران است، اما این نسبت هفت برابر نیست. 

بر اساس گزارش‌های موسسه معتبر صلح استکهلم، مجموع بودجه نظامی عربستان در پنج سال اخیر حدود ۵ برابر ایران بوده است. 

البته باید به این نکته مهم هم اشاره کرد که آن چیزی که به عنوان عدد بودجه نظامی ایران مورد استناد قرار می‌گیرد تنها بخش رسمی و نسبتا شفاف است، در حالی که نهادهای نظامی منابع مالی اختصاصی در اختیار دارند که حساب و کتاب آنها روشن نیست.

به عنوان نمونه می‌توان به قرارگاه سازندگی خاتم‌الانبیا اشاره کرد که در اختیار سپاه قرار دارد. این قرارگاه یکی از بزرگ‌ترین بنگاه‌های اقتصادی منطقه است که درآمد سالانه آن به‌تنهایی از چند ده هزار میلیارد تومان بیشتر است. 

طبق برآوردهای پراکنده ارزش افزوده یک سال این قرارگاه دست‌کم معادل نصف کل بودجه رسمی نهادهای نظامی است. 

قرارگاه سازندگی خاتم‌الانبیا تنها بنگاه اقتصادی و منبع بالقوه تامین مالی نهادهای نظامی در ایران نیست. 

ما نمی‌دانیم حجم فعالیت اقتصادی این نهادها چقدر است و عواید آنها چقدر و چگونه هزینه می‌شود، اما شواهدی هست که نشان می‌دهد دست کم در مقاطعی بنگاه‌های اقتصادی مانند بنیاد تعاون سپاه برخی هزینه‌های جنگ سوریه را  تامین کرده‌اند. 

با این اوصاف فکت‌نامه ضمن تاکید بر اینکه بودجه واقعی نظامی ایران مبهم و نامشخص است، این ادعای محمد جواد ظریف را که «هزینه دفاعی ایران یک هفتم عربستان سعودی است» را اغراق‌امیز و «نادرست» می‌داند.