آیا ۷۰ درصد سپرده‌های بانکی برای یک درصد و ۹۰ درصد آن برای ۴ درصد جامعه است؟

علیرضا زاکانی، نماینده قم و رئیس مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، مدعی است: «۷۰ درصد سپرده‌های بانکی برای یک درصد جامعه است و ۹۰ درصد سپرده‌های بانکی برای ۴ درصد جامعه است.»

آقای زاکانی روز دوم بهمن ۱۳۹۹ در پیامی به ششمین کنگره سراسری کانون تربیت اسلامی گفته است: 

«۷۰ درصد سپرده‌های بانکی برای یک درصد جامعه است و ۹۰ درصد سپرده‌های بانکی برای ۴ درصد جامعه است. بین کمترین مصرف و بیشترین مصرف گوشت در سال به صورت میانگین برای هر یک نفر در خانواده‌های فقیر یک کیلو گوشت در سال و برای خانواده‌های ثروتمند تا ۹۶ کیلو در سال طبق ‌آمار مصرف وجود دارد، کجا می‌خواهد این تبعیض جلویش گرفته شود؟ کجا می‌خواهد جلوی این مشکلات گرفته شود، فقر قابل تحمل است اما تبعیض قابل تحمل نیست و ویران کننده است؛ لذا تلاش ما بر این شد بتوانیم توزیع مناسب ثروت داشته باشیم و جلوی رانت‌ها را بگیریم.»

در این گزارش بخش اول گفته مربوط به سپرده‌های بانکی را بررسی می‌کنیم و در آینده گزارش جداگانه‌ای به ادعای مربوط به مصرف گوشت خواهیم پرداخت. 

منبع آمار چیست؟

در متن پیام منتشر شده منبعی معرفی نشده است. از طریق توییتر از آقای زاکانی درباره منبع آمار سوال کردیم که تا الان به ما پاسخی داده نشده است. 

بنابراین خود دست به کار شدیم تا از طریق جست‌وجو منابع احتمالی آمارهای رئیس‌ مرکز پژوهش‌های مجلس و سایر منابع معتبر را پیدا کنیم و صحت و سقم اعداد و ارقام ارائه شده را بسنجیم. 

آیا بانک مرکزی آمارهایی از نحوه تملک سپرده‌های بانکی دارد؟

خیر. ما در میان آمارهای موجود، گزارشی به این مضمون پیدا نکردیم که تعداد و حجم سپرده‌های بانکی را به تفکیک صاحبان سپرده بیان کرده باشد. 

طبق آخرین آمار بانک مرکزی، مشخص است که کل «سپرده‌های بخش غیردولتی» در بانک‌ها و موسسات اعتباری غیربانکی تا پایان تابستان امسال بالغ بر ۲۸۳۶ میلیارد تومان بوده است. از این میان بیش از ۵۴۰ هزار میلیارد تومان سهم حساب‌های جاری، ۲۰۷۲ میلیارد تومان سهم سپرده‌های سرمایه‌گذاری مدت‌دار (کوتاه‌مدت و بلندمدت) و ۱۷۰ هزار میلیارد تومان سهم سپرده‌های قرض‌الحسنه و ۵۲ هزار میلیارد تومان هم سهم سایر سپرده‌ها بوده است. 

در این آمار و سایر آمارهای بانک مرکزی، فهرستی که در آن موجودی حساب‌های شخصی افراد، یا طیف موجودی در بازه‌های معین زمانی تعیین شده باشد، وجود ندارد. در سایر منابع آماری و در میان گزارش‌های مراکز تحقیقاتی رسمی مانند مرکز پژوهش‌های مجلس هم که ریاست آن در حال حاضر بر عهده آقای زاکانی است، ما گزارشی با این مضمون پیدا نکردیم. 

آیا برآوردی از توزیع ثروت در حساب‌های بانکی در دست است؟

بله. دست کم یک نمونه آماری وجود دارد که می‌توان با استناد به آن برآوردی از توزیع ثروت به دست آورد. پایگاه اطلاعات بانک رفاه ایرانیان، وابسته به وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی، نمونه بزرگ آماری را تحت عنوان «نمونه ۲ درصدی» اطلاعات بانک رفاه ایرانیان را در دسترس عموم قرار داده است. در این نمونه آماری، اطلاعات متنوعی، از جمله اطلاعات مربوط به حساب‌های بانکی حدود ۶۲۵ هزار شناسه شخصی در فاصله سال ۱۳۹۵ تا ۱۳۹۷ موجود است. 

تابستان امسال مقاله‌ای کوتاه در سایت اقتصاد آنلاین منتشر شده که موضوع آن تحلیل داده‌های این نمونه آماری برا اساس موجودی حساب‌های بانکی از ابتدای سال ۹۵ تا ۹۷ است. محمدرضا حسن‌پور، «پژوهشگر اقتصادی» و نویسنده این مقاله پس از تحلیل و بررسی این داده‌ها به این نتیجه رسیده است که

«بیش از ۷۰ درصد از کل سپرده‌های بانکی در اختیار فقط ۱۰ درصد از خانوارها است. یعنی فقط ۱۰ درصد از خانوارها در مجموع بیش از دو برابر کل سپرده‌های سایر خانوارها سپرده بانکی دارند. وقتی به جای خانوارها روی افراد متمرکز شویم این نابرابری شدیدتر هم می‌شود، به طوری که ۱۰ درصد ثروتمند بیش از ۸۰ درصد کل سپرده‌ها را در اختیار دارند.»

نویسنده در ادامه مقاله خود به این نکته هم اشاره کرده که برخلاف تصور عمومی این نتیجه‌گیری به معنی آن نیست که ۱۰درصد جامعه (دهک دهم) ثروت زیادی دارند بلکه دهک اول بیش از چیزی که بتوان تصور کرد فقیر است.»

بر اساس محاسبات او توزیع ثروت حتی در دهک دهم نیز یکسان نیست، برای همین وضعیت حساب‌ها را به صدک هم محاسبه شده و به این نتیجه رسیده که یک درصد خانواده‌های این نمونه آماری حدود ۳۰ درصد کل سپرده‌های بانکی را در اختیار دارند. 

چنانکه پیدا است این برآوردها نه‌تنها نزدیک به آن چیزی نیست که آقای زاکانی ادعا کرده، بلکه به عکس با نسبت‌هایی که رئیس مرکز پژوهشه‌های مجلس گفته اختلاف قابل توجه دارد. در واقع ب ۷۰ درصد موجودی سپرده‌ها در اختیار ۱۰ درصد و نه «یک درصد» خانوارها است. از آن سو ۹۰ درصد موجودی سپرده‌ها را نه «۴ درصد»، بلکه حدود ۳۰ درصد خانوارهای این نمونه آماری در اختیار دارند. 

آمارهای پراکنده و غیررسمی چه می‌گویند؟‌

مرکز پژوهش‌های مجلس در یکی از گزارش‌‌های «بررسی لایحه بودجه سال ۱۳۹۹ » نوشته بود که «نزدیک به ۰/۱ درصد (یک هزارم) حساب‌های بانكی شخصی، بالای یک میلیارد تومان موجودی دارند.» با این همه آماری از تعداد حساب‌های شخصی وجود ندارد. معلوم نیست این برآورد مربوط به چه زمانی است. همچنین آمار رسمی از تعداد حساب‌های شخصی وجود ندارد. 

یکی از گزارش‌هایی که رسانه‌ها به آن استناد می‌کنند، آمارهایی است که ولی‌الله سیف رئیس کل پیشین بانک مرکزی در شهریور ۱۳۹۵ است. او در یک برنامه تلویزیونی اعلام کرده بود. 

سیف گفته بود «۴۴۷میلیون تعداد کل حساب های بانکی است. از این تعداد ۴۳۹ میلیون مربوط به به اشخاص حقیقی است که ۲۷ میلیون فاقد شماره ملی است که مسدود است و حدود ۸۷۰۰ حساب هم فعال است که فاقد شناسه ملی است که باید تا پایان سال به صفر برسد.»

کنار هم گذاشتن این آمار پراکنده کمکی به روشن شدن ماجرا نمی‌کند، چرا که در گزارش مرکز پژوهش‌ها صرف حداقل موجودی حساب‌ها اعلام شده و مجموع موجودی این یک هزارم حساب شخصی همچنان مبهم اتست. در  آمارهای شفاهی رئیس وقت بانک مرکزی هم به موجودی حساب‌ها اشاره‌ای نشده، در نتیجه این اعداد و ارقام هیچ ابهامی را برطرف نمی‌کنند. 

آیا ممکن است نسبت‌های ارائه شده از سوی زاکانی سابقه سیاسی داشته باشد؟ 

بله. صرف نظر از صحت و سقم اعداد و ارقام ذکر شده، تاکید آقای زاکانی روی نسبت ۹۶ درصد و ۴ درصد یادآور کارزار انتخاباتی محمدباقر قالیباف در انتخابات ریاست جمهوری ۱۳۹۶ است. معلوم نیست مبنای محاسبه نسبت ۹۶ و ۴ درصد چیست، صرفا گفته شده  ۴ درصد «‌سرمایه‌سالاران» و ۹۶ درصد بقیه مردم‌اند. 

زاکانی روابط سیاسی نزدیکی با محمدباقر قالیباف دارد و سابقه ریاست ستاد انتخاباتی قالیباف را در دوره‌های پیشین انتخابات ریاست جمهوری در کارنامه دارد. 

جمع‌بندی

علیرضا زاکانی مدعی است: «۷۰ درصد سپرده‌های بانکی برای یک درصد جامعه است و ۹۰ درصد سپرده‌های بانکی برای ۴ درصد جامعه است.» 

معلوم نیست مبنای و منبع این ادعا چیست. تا آنجایی که ما گشتیم هیچ آمار دقیقی درباره نحوه توزیع سپرده‌ها در حساب‌های بانکی پیدا نکردیم. تنها آمار قابل استناد، مجموعه‌های داده‌هایی است که وزارت کار با عنوان «نمونه دو درصدی بانک رفاه ایرانیان» منتشر کرده و در دسترس عموم قرار داده است. 

تجزیه و تحلیل این داده‌ها نشان می‌دهد بر خلاف گفته آقای زاکانی، ۷۰ درصد موجودی سپرده‌های بانکی نه در اختیار «یک درصد» بلکه در اختیار حدود ۱۰ درصد خانوارها و ۹۰ درصد سپرده‌ها نه در اختیار «چهار درصد» بلکه در اختیار حدود ۳۰ درصد خانوارهای این نمونه آماری است. 

علاوه بر اینها تاکید رئیس مرکز پژوهش‌ها روی نسبت «۴درصد» و «۹۶ درصد» یادآور شعار انتخاباتی کارزار محمدباقر قالیباف در انتخابات ریاست جمهوری سال ۱۳۹۶ است. معلوم نیست ستاد قالیباف این نسبت را از کجا آورده‌اند. زاکانی سابقه ریاست ستاد انتخاباتی قالیباف در دوره‌های پیشین انتخابات ریاست جمهوری را در کارنامه دارد. 

با این اوصاف فکت‌نامه این گفته علیرضا زاکانی رئیس مرکز پژوهش‌های مجلس را که «۷۰ درصد سپرده‌های بانکی برای یک درصد و ۹۰ درصد آن برای ۴ درصد جامعه است» بی‌اساس می‌داند و به آن نشان «نادرست» می‌دهد.