ابهام‌های قانونی در اجرای حکم اعدام روح‌الله زم
روح‌الله زم، مدیر آمدنیوز، که طی یک عملیات امنیتی از فرانسه به عراق کشانده و در این کشور دستگیر و به داخل ایران منتقل شده بود، بامداد صبح شنبه ۲۲ آذر ۱۳۹۹ به اتهام «افساد فی الارض» اعدام شد.
روح‌الله زم، زاده ۵ مرداد ۱۳۵۷، فرزند محمد علی زم رئیس پیشین حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی و مدیر وب سایت آمد نیوز بود. او در جریان اعتراض‌های سال ۱۳۸۸ بازداشت و پس از مدتی آزاد شد و ایران را به مقصد مالزی ترک کرد. او پس از چندی رهسپار فرانسه شد. روح‌الله زم در فرانسه پناهندگی سیاسی گرفت و وبسایت و کانال تلگرامی «آمد نیوز» را راه‌اندازی کرد. بر اساس گزارش‌های رسانه‌ای روح‌الله زم، روز ۲۲ مهر ۱۳۹۸ در جریان سفر به عراق دستگیر شده و به خاک ایران برگردانده شد. روح‌الله زم یک سال و دو ماه و یک روز بعد از ربوده شدن و بازگشت اجباری به ایران، اعدام شد.
صرف نظر از اینکه اتهامات روح‌الله زم چه بوده و صدور حکم اعدام او در دادگاه بدوی چقدر وجاهت قانونی داشته، ابهاماتی درباره زمان و نحوه اجرای حکم وجود دارد که ظن شتابزدگی در اعدام مدیر سایت آمدنیوز و تضییع حقوق قانونی روح‌الله زم را تقویت می‌کند.
به طور مشخص زمان و نحوه اجرای حکم این شائبه را دامن می‌زند شتابزدگی در اجرای این حکم باعث تضییع حقوق قانونی روح‌الله زم شده است.
اخبار مربوط به دادگاه بدوی روح‌الله زم از سوی رسانه‌های رسمی داخل ایران پوشش گسترده‌ای داشت، اما با ورود پرونده به دیوان عالی، ناگهان همه چیز در هاله‌ای از سکوت و ابهام فرو رفت. قوه قضائیه تا جهار روز پیش از اجرای حکم سکوت کامل اختیار کرده بود و حتی اخبار تایید نشده را تکذیب می‌کرد. معلوم نیست در دیوان عالی چه گذشته و چه زمانی حکم تایید شده است.
قوه قضائیه مدعی است کار رسیدگی به این پرونده پیش از ۱۸ آبان (بیش از یکم ماه قبل از اجرای حکم اعدام) تمام شده و حکم تایید نهایی شده است، اما چرا بعد از آن خبر تایی حکم رسما از سوی دستگاه قضا تکذیب شده است؟ چرا اطلاع‌رسانی درباره آن تا چهار روز پیش و ابلاغ رسمی آن حداقل تا آخرین روز اداری پیش از اجرای حکم انجام نشده است؟
آیا روال قانونی و عرفی برای اجرای حکم اعدام او رعایت شده است؟
برای پاسخ دادن به این سوال باید ببینیم اول روال قانونی و عرفی اجرای حکم اعدام چگونه است؟
در «آئین‌نامه اجرای احکام حدود…» یک فصل کامل به اجرای مجازات اعدام اختصاص دارد. از جمله اینکه تاریخ و زمان اجرای حکم باید دست کم ۴۸ ساعت پیش از اجرای آن به اطلاع محکوم، وکیل فرد محکوم و افراد دیگری رسیده باشد.
مهم‌ترین ابهام ماجرا زمان اجرای حکم و مشخص نبودن تاریخ تایید قطعی و ابلاغ حقوقی آن است. تا آنجایی که ما با جست‌وجو کردیم در میان قوانین و آئین‌نامه‌ها، بندی را پیدا نکردیم که در آن فاصله زمانی میان صدور حکم قطعی در دیوان عالی، ابلاغ آن به متهم و وکیل او و زمان اجرای حکم مشخص شده باشد. اما در «دستورالعمل اجرایی ماده ۴۷۷ قانون آیین دادرسی کیفری» حق افراد برای درخواست اعمال ماده ۴۷۷ یا اعاده دادرسی به رسمیت شناخته شده است.
با این حساب آیا به روح‌الله زم از حق قانونی اعاده دادرسی برخوردار بوده است؟ حکم چه زمانی در دیوان عالی قطعی شده؟ چه زمانی به اطلاع رسمی وکیل روح‌الله زم رسیده است؟ خانواده زم چه زمانی از اجرای حکم باخبر شده‌اند؟
در اینجا دو روایت وجود دارد.
روایت اول روایت‌های محمد علی زم، پدر روح‌الله است که در یک مجموعه پست اینستاگرامی داستان را پس از آخرین ملاقات خانواده با روح‌الله در غروب جمعه ۲۱ آذر ماه، چند ساعت پیش از اجرای حکم روایت کرده است.
محمد علی زم، در اولین پست اینستاگرامی از آخرین دیدار اعضای خانواده با روح‌الله، ساعاتی پیش از اجرای حکم و در شرایطی خبر داده است. بر اساس روایت آقای زم، خانواده او از اجرای قریب‌الوقوع حکم بی‌خبر بوده‌اند و روح‌الله زم حتی از قطعی شدن حکم اعدام خود خبر نداشته است. بنا بر گفته آقای زم «مسئول پرونده از او و دیگر اعضای خانواده خواسته بود مبادا خبر قطعی شدن حکم اعدام اش را به او بدهند.»
A post shared by محمدعلي زم (@mohammadali_zam)
به جز این پست محمدعلی زم، پدر روح‌الله از روز اجرای حکم تا زمان نوشته شدن این گزارش (۲۶ آذر ۱۳۹۹) پنج پست اینستاگرامی دیگر منتشر کرده است. این پست‌ها نشان می‌دهد که نه روح‌الله زم، نه اعضای خانواده و نه وکیل او از اجرای حکم خبر نداشته‌اند. خود روح‌الله زم از قطعی شدن حکم در دیوان عالی بی‌خبر بوده و خانواده و وکیل او از طریق رسانه‌ها از تایید حکم باخبر شده‌اند.
محمدعلی زم، در پست دیگری به تاریخ ۲۵ آذر ۱۳۹۹ نوشته تا آخرین روز اداری پیش از اعدام، حکمی به وکیل روح‌الله زم ابلاغ نشده است. وکیل او قرار بوده روز شنبه با پدر روح‌الله درباره ارائه لایحه درخواست اعاده دادرسی هماهنگ کند.
آقای زم در پست روز ۲۶ آذر هم فایل صوتی گفت‌وگوی خود با نوه‌اش را، در صبح روز اجرای حکم، منتشر کرده است. از فحوای این فایل صوتی پیدا است که تا صبح شنبه خانواده آقای زم از اعدام خبر نداشته‌اند و قصد آن را داشته‌اند طی یکی، دو روز لایحه درخواست اعاده دادرسی را تنظیم کنند.
روایت قوه قضائیه چیست؟
دادسرای تهران روز ۲۳ آذر ۱۳۹۹ در اطلاعیه‌ای اعلام کرد: «اجرای حکم هم پس از ابلاغ به وکیل متهم و رعایت کلیه ضوابط و مقررات از جمله ملاقات اعضای خانواده ایشان برای چندمین بار در روز قبل از اجرای حکم صورت گرفته است.» در این اطلاعیه همچنین گفته شده: «علاوه بر ملاقات‌های فوق، به منظور تبیین ابعاد جرایم ارتکابی نیما زم برای پدر محترم وی، جلسه‌ای با حضور نمایندگان وزارت اطلاعات و سازمان اطلاعات سپاه و قاضی پرونده تشکیل گردیده است.»
در این اطلاعیه از نام مستعار «نیما» برای روح‌الله استفاده شده که این مساله مورد انتقاد محمدعلی زم هم قرار گرفته است. آقای زم در پست اینستاگرامی ۲۴ آذر خود به این موضوع معترض شده و پرسیده چرا در یک اطلاعیه رسمی، از اسم قانونی روح‌الله استفاده نشده است.
حکم اعدام چه زمانی قطعی شده است؟
روایت‌های متناقضی در این باره وجود دارد. غلامحسین اسماعیلی، سخنگوی قوه قضائیه روز ۱۸ آذر ۱۳۹۹ در نشست خبری اعلام کرد: «بیش از یک ماه قبل دیوان عالی کشور به این پرونده رسیدگی کرد و حکم صادره از دادگاه انقلاب به تایید دیوان عالی کشور رسیده است.» با این حساب حکم اعدام باید پیش از ۱۸ آبان ماه در دیوان عالی قطعی شده باشد.
این در حالی است که روز ۲۷ آبان ماه، پس از انتشار اخباری درباره تایید حکم، مرکز رسانه قوه قضائیه با صدور اطلاعیه‌ای اعلام کرد: «حکم نهایی روح الله زم هنوز اعلام نشده است». همان روز مدیرعامل خبرگزاری میزان وابسته به قوه قضاییه نیز در توییتر نوشت خبر تایید حکم اعدام وسط دیوان عالی کشور را تکذیب کرد بود.
خبرها در اعلام حکم نهایی #روح_الله_زم «صحت ندارند»
— مهدی کشت دار (@MKeshtdar) November 17, 2020
خبری که ساعاتی است در برخی کانال‌ها و سایت‌های خبری دست به دست می‌شود مربوط به صحبت‌های سخنگوی ق ق در تیر ماه و اعلام حکم بدوی دادگاه در مورد اوست
حتی اگر فرض کنیم که تاریخ قطعی شدن حکم در دیوان عالی پیش از ۱۸ آبان ماه ۱۳۹۹ است، باز هم دو ابهام جدی وجود دارد که ظن شتابزدگی در اجرای حکم اعدام روح‌الله زم را تقویت می‌کند.
اول اینکه چرا این خبر یک ماه بعد اعلام شد؟
و سوال دوم و مهم‌تر اینکه چرا حکم قطعی به وکیل روح‌الله زم ابلاغ نشده است؟ آن طور که محمدعلی زم روایت می‌کند وکیل روح‌الله تا روز چهارشنبه ۱۸ آذر، که آخرین روز اداری پیش از اجرای حکم ابلاغیه‌ای دریافت نکرده و حتی از تایید حکم در دیوان عالی خبر نداشته است.
حقوق قانونی روح‌الله زم پس از نهایی شدن حکم در دیوان عالی چه بوده است؟
۱- تقاضای اعاده دادرسی: روح‌الله زم پس از تایید حکم اعدام توسط دیوان عالی کشور، می‌توانسته تقاضای اعاده دادرسی کند. مطابق ماده ۱۲ آیین نامه اجرای احکام حدود، شعبه دیوان عالی کشور با وصول تقاضای اعاده دادرسی نسبت به احکام مشتمل بر مجازات سالب حیات و دیگر مجازات‌های بدنی با رعایت رای وحدت رویه شماره ۷۴۲ مورخ ۱۳۹۴/۵/۶ هیات عمومی دیوان عالی کشور، دستور توقف اجرای حکم را می‌دهد. ولی ظهر روز سه شنبه ۱۷ آذر تایید حکم اعدام توسط دیوان عالی کشور از طریق سخنگوی قوه قضاییه اعلام می‌شود. بر سااس گفته‌های محمدعلی زم این حکم تا روز چهارشنبه، آخرین روز اداری پیش از اجرای حکم به وکیل ابلاغ نشده است و قرار بر این بوده که لایحه در روزهای شنبه و یکشنبه تهیه شود که بعد از اجرای حکم، این حق قانونی از روح‌الله زم و وکیل او سلب می‌شود.
۲- تقاضای عفو: مطابق با ماده ۲۸ آیین نامه اجرای حدود، چنانچه متهم تقاضای عفو داشته باشد، قاضی اجرای احکام، پرونده را به دادگاه ارسال می‌کند و در صورت تایید قاضی مبنی بر احراز ندامت و اصلاح، می‌تواند تقاضای عفو را از طریق رئیس قوه قضاییه از مقام رهبری تقاضا کند. مطابق تبصره همین ماده قانونی، مفاد این ماده باید یک هفته قبل از اجرای حکم به اطلاع متهم برسد. که بنابر اظهارات محمد علی زم، پدر روح‌الله، او حتی از تایید حکم اعدام خود توسط دیوان عالی کشور مطلع نبوده است.
۳- تقاضای آخرین ملاقات: مطابق ماده ۳۵ آیین نامه اجرای حدود، در اجرای حکم سلب حیات، مراتب اجرای حکم به اطلاع محکوم رسیده و از او پرسیده می‌شود که اگر مایل است ملاقاتی با افرادی داشته باشد. یعنی اول اینکه محکوم باید بداند که در آستانه اجرای حکم قرار دارد و دوم اینکه اگر مایل است با کسی ملاقات کند تقاضا کند اما در این پرونده به گفته محمد علی زم، روز قبل از اجرای حکم بدون اطلاع از اینکه قرار است حکم اعدام اجرا شود و بدون اینکه محکوم بداند که حکمش در آستانه اجراست ملاقاتی بین او و اعضای خانواده انجام شده و مسئول پرونده از آنها خواسته که به هیچ عنوان متهم را از تایید حکم مطلع نسازند. ضمن اینکه به گفته محمد علی زم حتی خانواده مطلع نبودند که قرار است بزودی حکم اجرا شود و برنامه سفر به مشهد و خواندن حدیث کساء برای آزادی فرزندشان داشته‌اند.
۴- حق وصیت: حق وصیت، حق انجام فریضه مذهبی با حضور عالم و … دیگر حقوقی است که در سایر مواد این آیین نامه به صراحت بیان شده است.
حکم اعدام برای چه موارد اتهامی برای روح‌الله زم حکم صادر شد؟
او در دادگاه انقلاب به ریاست قاضی صلواتی به اتهام «افساد فی الارض» محاکمه و به اعدام محکوم شد. قوه قضاییه ایران جرایم ارتکابی روح‌الله زم را که از سوی قاضی صلواتی «توأم با هم، از مصادیق افساد فی الارض» تشخیص داده شده اینگونه برشمرده است:
- ارتکاب جرایم علیه امنیت داخلی و خارجی کشور؛
- نشر اکاذیب به طور گسترده؛
- معاونت در تخریب؛
- معاونت در ایجاد اخلال در نظام اقتصادی کشور؛
- برهم زدن امنیت داخلی و خارجی کشور؛
- جاسوسی به نفع سرویس اطلاعاتی یکی از کشور‌های منطقه؛
- جاسوسی به نفع سرویس اطلاعاتی کشور فرانسه در ابتدای سال ۹۷ تا زمان دستگیری؛
- همکاری با دولت متخاصم آمریکا علیه نظام جمهوری اسلامی در نیمه دوم اسفند ماه سال ۹۶ تا زمان دستگیری؛
- اجتماع و تبانی به قصد ارتکاب جرایم علیه امنیت داخلی و خارجی؛
- مشارکت در فعالیت تبلیغی علیه نظام جمهوری اسلامی به نفع گروه‌ها و سازمان‌های مخالف ایران،
- مشارکت در اغوا و تحریک مردم به جنگ و کشتار در دی ماه سال ۹۶؛
- مشارکت در جمع آوری اطلاعات طبقه‌بندی‌شده با هدف برهم زدن امنیت کشور؛
- مشارکت در نشر اکاذیب به طور گسترده؛
- توهین به مقدسات اسلام؛
- تحصیل مال از طریق نامشروع
- شکایت اشخاص حقیقی و حقوقی