آیا خسارت لغو سهمیه‌بندی بنزین در سال ۹۴، بیش از ۱۵۰ هزار میلیارد تومان است؟

علیرضا زاکانی، نماینده قم و رئیس مرکز پژوهش های مجلس روز سه‌شنبه، ۲۵شهریور ماه در صحن علنی مجلس، گفت: 

«بالغ بر ۱۵۰هزار میلیارد تومان به دلیل لغو سهمیه بندی بنزین خسارت دیدیم، در حالی که می توانستیم از سهمیه بندی بنزین در جهت سازندگی کشور استفاده کنیم اما از آن بهره نبردیم.»

زاکانی این ادعا را در جلسه‌ای بیان کرد که بیژن نامدار زنگنه، وزیر نفت ایران هم در آن حضور داشته است. زنگنه در جواب این ادعای زاکانی به این توضیح بسنده کرده که «سهمیه بندی بنزین را بنده لغو نکردم، بلکه تصمیم دولت بوده و مجلس هم در آن زمان هیچ مخالفتی نکرد. لغو سهمیه بندی بنزین در ۶ خرداد ۱۳۹۴ تصویب و بنزین با تصمیم دولت تک نرخی شد و هیچکس هم به آن اعتراضی نکرد، حال بعد از گذشت پنج سال می‌گویند چرا این موضوع تصویب شده است. افزایش مصرف بنزین هم ناشی از لغو سهمیه بندی نبوده.»

اشاره علیرضا زاکانی به مصوبه ۵ سال پیش هیات دولت در خرداد ۱۳۹۴ برای لغو سهمیه‌بندی بنزین و اجرای آن از ابتدای آذر ماه است. 

معلوم نیست، منظور آقای زاکانی از «خسارت» چیست و مبنای محاسبه ۱۵۰ هزار میلیارد تومان چیست؟ منظور رئیس مرکز پژوهش‌های مجلس از «خسارت» می‌تواند عدم النفع ناشی از لغو سهمیه‌بندی بنزین باشد یا اینکه رقم اعلام شده سرجمع هزینه‌های مستقیمی که از بابت لغو این تصمیم در خردادماه سال ۹۴آنگونه که آقای زاکانی گفته، بر اقتصاد ایران تحمیل شده است.

آیا زاکانی پیش‌تر هم چنین ادعایی را مطرح کرده است؟

بیژن زنگنه در پاسخ به انتقاد علیرضا زاکانی گفته: «لغو سهمیه‌بندی بنزین تصمیم وزارت نفت نبوده، تصمیم دولت بوده و مجلس هم با آن مخالفتی نکرده است.» علیرضا زاکانی در زمان لغو سهمیه بنزین نماینده مردم تهران در مجلس بوده است. ما از طریق جست‌وجو در آرشیو رسانه‌ها نشانه‌ای از اعراض او در آن زمان پیدا نکردیم.

اما ظاهرا پارسال او این ادعا را همزمان با اعتراضات گسترده به افزایش قیمت بنزین در آبان سال پیش مطرح کرده است. او در حساب کاربری سابق در توییتر خود که الان فعال نیست نوشته بود: ضرر و خسران حذف کارت سوخت در دولت روحانی حداقل ۱۵۰ هزار میلیارد تومان است.

آیا برآوردهای دیگری وجود دارد؟ 

بله. افراد و رسانه‌های منتقد دولت در سال‌های گذشته اعداد و ارقام مختلفی را به عنوان «خسارت لغو سهمیه‌بندی» منتشر کرده‌اند. 

به طور مثال می‌توان به اظهار نظر ابوالفضل ابوترابی، همکار آقای زاکانی و نماینده نجف‌آباد در مجلس اشاره کرد که روز چهارم آذر ۱۳۹۸ خسارت لغو سهمیه‌بندی بنزین را ۲۰۰ هزار میلیارد تومان اعلام کرده و گفته بود: «به خاطر این تصمیم [لغو سهمیه‌بندی بنزین در سال ۹۴] از آقای رئیس جمهور و آقای زنگنه به قوه قضائیه شکایت» خواهد کرد. 

روزنامه فرهیختگان وابسته به دانشگاه آزاد اسلامی که مشی منتقدانه‌ای نسبت به دولت حسن روحانی دارد در گزارشی که در فردای برقراری دوباره سهمیه‌بندی بنزین، در شماره ۲۵ آبان ۱۳۹۸ میزان خسارت لغو سهمیه‌بندی را ۶۶ هزار میلیارد تومان ارزیابی کرده بود. مبنای محاسبه در این گزارش جدول زیر است.

تصویر جدول منتشر شده در روزنامه فرهیختگان در تاریخ ۲۵ آبان ۱۳۹۸

وب سایت الف نزدیک به احمد توکلی، نماینده پیشین مجلس و عضو مجمع تشخیص مصلحت نظام نیز ضمن باز نشر آن گزارش در عین حال درآمد دولت از محل افزایش قیمت بنزین را با فرض فروش روزانه ۹۴ میلیون لیتر بنزین، نزدیک به ۴۰ هزار میلیارد تومان اعلام کرد.

با این حال در این گزارش هم مشخص نیست که خسارت ناشی از لغو سهمیه‌بندی بنزین شامل چه مواردی می‌شود و در مقابل آیا درآمد دولت به عنوان جبران بخشی از این خسارت حساب شده است یا خیر؟

خبرگزاری فارس گزارشی که پیش از لغو سهمیه‌بندی بنزین در خردادماه سال ۹۴ منتشر کرد، درآمد دولت را از  محل حذف بنزین سهمیه‌‌ای لیتری ۷۰۰ تومان و فروش بنزین به تک نرخ لیتری ۱۰۰۰تومان را بین ۳تا ۴هزار میلیارد تومان ارزیابی می‌کند، در این گزارش خبرگزاری فارس فروش روزانه بنزین در آن مقطع ۴۰ میلیون لیتر در نظر گرفته شده بود.

در این گزارش مکرر و به تواتر از اثر سهمیه‌بندی بنزین و خسارت ناشی از لغو آن سخن گفته می‌شود که جان مایه منتقدان است، اما پرسش این است که سهمیه‌بندی اعمال شده تا چه اندازه اثر داشته است؟

موضع دولت در این باره چیست؟ 

منتقدان به طور تلویحی یا صریح می‌گویند لغو سهمیه بندی بنزین از «سر لجبازی و سیاسی‌کاری» بوده است. با این همه مقام‌های دولت مواضع نظری و عملی یکسانی ندارد. 

بیژن زنگنه معتقد است «افزایش مصرف بنزین هم ناشی از لغو سهمیه بندی نبوده.» نقل قول‌های زیادی از او در انتقاد از بنزین دو نرخی وجود دارد. از جمله می‌توان به گفته‌های زنگنه در سال ۱۳۹۵ در مخالفت با طرح برخی نمایندگان وقت مجلس برای دو نرخی کردن بنزین اشاره کرد. زنگنه در آن زمان گفته بود بنزین دو نرخی فسادآور است. حسن روحانی نیز در سال ۱۳۹۴ از تک‌نرخی شدن بنزین دفاع کرده است. 

در نهایت هم روحانی و هم بیژن زنگنه در  آبان ماه سال ۹۸ به بنزین دونرخی تن داده‌ و مجری توزیع آن هستند. بنزین از ۲۴ آبان ۱۳۹۸ در ایران با دو قیمت آزاد ۳هزار تومانی تومانی و سهمیه‌ ۱۵۰۰ تومانی به فروش می‌رسد. افزایش قیمت بنزین در پاییز سال گذشته باعث شد خونین‌ترین اعتراض‌های عمومی بعد از انقلاب در ایران شکل بگیرد. 

آیا مصرف بنزین بعد از لغو سهمیه‌بندی افزایش یافت؟

بله. بر اساس گزارشی که مرکز پژوهش‌های مجلس در سال ۱۳۸۶ و پس از دور نخست سهمیه‌بندی بنزین در همان سال منتشر کرد به نتایج اولیه آن طرح اشاره شده است.

بر اساس این گزارش، در دوره ۷۵ روزه از تیرماه سال ۸۶، مصرف بنزین در ایران به روزانه ۶۱/۲ میلیون لیتر محدود شد. در این گزارش تصریح شده است که اگر سهمیه‌بندی و استفاده از کارت سوخت برای سوخت‌گیری اجرایی نمی‌شد، میزان مصرف بنزین در تابستان ۸۶ به بیش از ۸۲ میلیون لیتر در روز می‌رسید.

مرکز پژوهش‌های مجلس در همان گزارش خود تاکید می‌کند که ملزم شدن به استفاده از کارت سوخت برای سوخت‌گیری، میزان قاچاق بنزین به بیرون از مرزهای ایران را به صفر رسانده است.

میزان مصرف روزانه بنزین در مقاطع مختلفی که طرح سهمیه‌بندی بنزین اجرایی می‌شده با زمان‌هایی که این طرح متوقف شده بوده نیز نشان می‌دهد که سهمیه‌بندی و استفاده از کارت سوخت در مدیریت مصرف موثر بوده است.

بر اساس آمار شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده‌های نفتی ایران، میانگین مصرف بنزین در سال ۸۵ روزانه ۷۳/۶ میلیون لیتر بود با اجرای طرح سهمیه‌بندی و ملزم شدن استفاده از کارت سوخت در میانه سال ۸۶، مصرف روزانه بنزین به متوسط ۶۵ میلیون لیتر کاهش یافت.

آمار مصرف بنزین در سال ۸۷ یک سال پس از اجرای این طرح نیز نشان می‌دهد که همچنان مدیریت مصرف ادامه داشته است در آن سال به طور میانگین مصرف روزانه بنزین در حد ۶۷ میلیون لیتر بود.

در سال ۹۳ که سال آخر اجرای سهمیه‌بندی بنزین به حساب می‌آمد میزان میانگین مصرف روزانه بنزین به ۶۹/۲ میلیون لیتر رسید که با توجه به افزایش شمار خودروها و موتورسیکلت‌ها، افزایشی معقول به حساب می‌آمد، اگر در این مدت خودروسازان به ارتقای سطح کیفی تولیدات آن توجه کرده بودند یا اگر به الزام قانونی توسعه حمل و نقل عمومی اهتمام می‌شد که در تبصره ۱۳ قانون بودجه به آن تصریح و تاکید شده بود، می‌توان حدس زد که نرخ رشد مصرف در این دوره زمانی حتی می‌توانست کمتر باشد.

میزان مصرف روزانه بنزین در سال ۹۴ که در خرداد آن سال اجرای سهمیه‌بندی و استفاده از کارت سوخت ملغی شد به میانگین ۷۰/۶ میلیون لیتر رسید که نشان می‌دهد، روند رشد مصرف بنزین چگونه رشد شدیدی را به نمایش گذاشته است.

در این میان ثابت ماندن نرخ بنزین و افزایش قیمت نفت و کنترل دستوری نرخ ارز نیز انگیزه‌ها برای قاچاق سوخت از ایران به کشورهای همسایه را افزایش داد که با کنار گذاشتن الزام سوخت‌گیری با کارت سوخت، این روند را تشدید می‌کرد.

روند رشد مصرف بنزین تا جایی ادامه یافت که در سال ۹۷، یک سال قبل از احیای دوباره سهمیه‌بندی و استفاده از کارت سوخت، میانگین مصرف روزانه بنزین به ۸۹/۱ میلیون لیتر رسید.

به گفته مدیر عامل شرکت ملی پخش فرآورده‌های نفتی ایران، میانگین مصرف روزانه بنزین تا پیش از اعمال سهمیه‌بندی به ۹۴.۴ میلیون لیتر رسیده بود که یک هفته پس از اجرای سهمیه‌بندی و افزایش قیمت بنزین که ناگهانی و شدید بودن افزایش نرخ با اعتراضات گسترده و سرکوبی شدید معترضان همراه بود، رقم میانگین مصرف روزانه بنزین به ۷۶ میلیون لیتر تقلیل یافت.

آیا لغو سهمیه‌بندی و حذف کارت سوخت باعث افزایش مصرف بنزین شده است؟ 

پس از لغو سهمیه‌بندی در سال ۱۳۹۴ مصرف بنزین در ایران افزایش پیدا کرده، ولی لزوما این افزایش مصرف یا دست کم همه آن تحت تاثیر لغو سهمیه‌بندی نیست. در فاصله سال ۹۴ تا ۹۸ قیمت بنزین ثابت مانده، در حالی که در این فاصله قیمت دلار بین ۳ تا ۴ برابر بیشتر شده و سطح عمومی قیمت‌ها تحت تاثیر تورم نزدیک دو برابر افزایش پیدا کرده است. اگرچه قیمت بنزین در مقایسه با درآمد سرانه، حداقل دستمزد و بودجه خانوار در ایران ارزان نیست، اما تا آبان ۱۳۹۸ به میزان قابل توجهی از کشورهای همسایه بیشتر بوده است. ارزان بودن بنزین یکی از عوامل مهم قاچاق سوخت و به دنبال آن افزایش مصرف بنزین در ایران است. 

از سوی دیگر میزان تغییرات مصرف بنزین نشان می‌دهد اگرچه با اعمال سهمیه‌بندی و استفاده از کارت سوخت مصرف بنزین کاهش و با لغو آن افزایش پیدا کرده، اما چنین نوسان‌هایی در گذشته هم سابقه داشته است. 

حرف حساب منتقدان دولت چیست؟

می‌توان حدس زد فرض آقای زاکانی و منتقدان دولت و وزارت نفت این است که؛ از سال ۹۴ تا میانه سال ۹۸ دوره ای است که سهمیه‌بندی اجرا نشده است یعنی حدود چهار سال و نیم مصرف بنزین آزادانه و بدون محدودیت بوده است که اگر مدیریت مصرف برقرار بود، می‎توانست تا سالی ۷ میلیارد لیتر بنزین برای صادرات کنار بگذارد که برای کل دوره می‌تواند تا ۳۱.۵ میلیارد لیتر محاسبه شود.

میانگین قیمت هر گالن بنزین یعنی حدود ۴ لیتر بنزین به قیمت فوب خلیج فارس در این دوره رقمی در حدود ۱.۵ دلار بوده است. یعنی بر مبنای این محاسبات نه چندان دقیق، ایران می‌توانسته با اعمال سهمیه‌بندی بنزین و جلوگیری از رشد شدید مصرف، در یک دوره چهار سال و نیمه تا ۱۲.۵ میلیارد دلار درآمد ناشی از صادرات بنزین مازاد بر مصرف داشته باشد.برای رسیدن به عدد اعلام شده علیرضا زاکانی به عنوان خسارت لغو سهمیه‌بندی بنزین یعنی ۱۵۰هزار میلیارد تومان باید نرخ برابری دلار به طور میانگین ۱۲ هزار تومان باشد.

اما این حساب و کتاب‌ها واقعی نیست، میزان مصرف و اضافه مصرف در دوره زمانی ۹۴ تا آبان ۹۸ یکسان نبوده، ظرفیت تولید بنزین ایران در این دوره ارتقا پیدا کرده است، نرخ فوب بنزین خلیج‌فارس بسیار متغیر بوده و عملا امکان صادرات بنزین مازاد بر مصرف برای ایران ممکن نبوده است.

جمع‌بندی

علیرضا زاکانی، نماینده مجلس و رئیس مرکز پژوهش‌ها اخیرا به تصمیم ۵ سال پیش دولت برای لغو سهیمه‌بندی بنزین در سال ۱۳۹۴ اعتراض کرده و گفته خسارت این تصمیم بیش از بر ۱۵۰هزار میلیارد تومان است. 

ما نمی‌دانیم منظور آقای زاکانی از «خسارت» و مبنای محاسبه او چیست، اما می‌دانیم افراد و رسانه‌های دیگری از اعداد و ارقام متفاوت از ۶۰ تا ۲۰۰ هزار میلیارد تومان صحبت کرده‌اند که به زعم آنها «خسارت لغو سهیمه‌بندی» در پنج سال گذشته است. 

وجه مشترک این افراد و رسانه‌ها این است که همگی جزو منتقدان دولت و بیژن زنگنه وزیر نفت، محسوب می‌شوند. 

آقای زنگنه که به گمان او بنزین دو نرخی «فسادآور» است این ادعای مخالفان را رد می‌کند و به کنایه می‌گوید مجلس در سال ۱۳۹۴ با تصمیم دولت برای لغو سهمیه‌بندی مخالفتی نکرده است. در آن زمان علیرضا زاکانی نماینده مردم تهران در مجلس نهم بوده است. ما اثری از اینکه او در آن زمان به تصمیم دولت معترض شده باشد پیدا نکردیم. 

آمارها نشان می‌دهد مصرف بنزین بعد از آغاز سهمیه‌بندی و الزام استفاده از کارت سوخت در سال ۱۳۸۶ کاهش یافته و بعد از لغو آن در سال ۱۳۹۴ افزایش پیدا کرده است، اما این ادعای خسارت لغو سهمیه‌بندی را اثبات نمی‌کند. 

اولا در سال‌های پیش و پس از آن هم نوسان در میزان مصرف بنزین نسبتا بالا بوده است. 

دوم هم افزایش و کاهش مصرف تابع متغیرهای زیادی، از جمله میزان تقاضا، قیمت بنزین و همین طور فاصله میان قیمت داخلی و خارجی است. 

با این اوصاف فکت‌نامه به این دلیل که فکت قانع‌کننده‌ای در رد یا تایید ادعای علیرضا زاکانی وجود ندارد به این گفته او که «خسارت لغو سهمیه‌بندی بنزین در سال ۹۴ بیش از ۱۵۰ هزار میلیارد تومان بوده است» نشان «غیرقابل اثبات»‌ می‌دهد.