آیا حجم آسیب کرونا به اقتصاد ایران ۳درصد است؟

حسن روحانی، رئیس جمهوری ایران روز دوم شهریورماه در جلسه هیات دولت با اشاره به کوچک شدن تا ۲۰درصدی اقتصاد بسیاری از کشورهای بزرگ دنیا تحت تاثیر کرونا گفته: 

«در حالی که اقتصاد بسیاری از کشورهای بزرگ دنیا تا ۲۰ درصد کوچک شد اما اقتصاد ایران در برابر مشکلات ناشی از شیوع کرونا تنها ۳ درصد آسیب دید که این نشان توانمندی دولت در ایستادگی در برابر این مشکل و مدیریت آن است.»

این صحبت‌ها را در جلسه ویدئویی با آیت‌الله خامنه‌ای، به مناسبت هفته دولت و به عنوان یکی از دستاوردهای دولت بیان شده است. اما آیا تاثیر کرونا روی اقتصاد ایران تنها ۳ درصد بوده است؟‌

منظور از «آسیب» اقتصادی چیست؟

پیش از هر چیز باید ببینیم منظور از «آسیب» چیست. با توجه به جمله قبلی رئیس جمهوری ایران که در آن از «کوچک شدن» اقتصاد بسیاری از کشورهای بزرگ دنیا سخن گفته می‌توان نتیجه گرفت که آسیب به معنای همان کوچک شدن به کار گرفته شده است.

 در ادبیات اقتصادی کوچک‌ شدن اقتصاد به معنای کاهش تولید ناخالص داخلی به قیمت ثابت معنا می‌شود که همان رشد منفی اقتصادی است به این معنا که کل ارزش افزوده ایجاد شده در یک اقتصاد یا کل ارزش تولید ناخالص داخلی در یک دوره زمانی نسبت به دوره مشابه قبلی با کاهش روبرو شده است که از آن با عنوان کوچک شدن سفره اقتصاد، یاد می شود.

با این توضیح باید چنین تصور کرد که منظور حسن روحانی از آسیب سه درصدی، رشد منفی سه درصدی اقتصاد ایران تحت تاثیر شیوع کرونا است.

برآورد صندوق بین‌المللی پول از وضعیت اقتصاد ایران بعد از شیوع کرونا چیست؟

صندوق بین‌المللی پول سالی دو بار برآوردهای خود از اقتصاد جهان را به روز می‌کند. در گزارش ماه اکتبر ۲۰۱۹ این صندوق رشد اقتصادی ایران در سال ۲۰۲۰ صفر درصد پیش‌بینی شده بود، اما در بازبینی انجام شده در ماه آوریل نرخ رشد اقتصادی ایران تا منفی ۶درصد پایین کشیده است. این صندوق البته یک برآورد اصلاح‌شده دیگر در ماه ژوئن دارد که در آن به وضعیت ایران اشاره‌ای نشده‌ است. 

با این حساب اگر فرض کنیم در فاصله پاییز پارسال تا بهار امسال به جز شیوع کرونا، تحول بزرگی رخ نداده باشد، می‌توانیم بگوییم بر اساس پیش‌بینی‌های صندوق بین‌المللی پول، کرونا در طول سال ۲۰۲۰ تاثیر ۶درصدی روی اقتصاد ایران خواهد گذاشت. 

حجم رکود اقتصادی ایران بعد از کرونا، بر اساس گزارش‌های داخلی چقدر است؟

مرکز آمار ایران روز سه‌شنبه ۱۱ شهریورماه گزارش عملکرد اقتصاد ایران در بهار امسال را منتشر کرد، بر اساس این گزارش نرخ رشد اقتصادی با احتساب بخش نفت در بهار امسال منفی ۳/۵ درصد بود. رشد مرکز آمار اقتصادی فصلی در زمستان ۹۸ را نیز منفی ۶/۲ درصد، پاییز ۹۸ منفی ۰/۸ درصد، در تابستان منفی ۱۰/۱ درصد و در بهار پارسال منفی ۹/۹ درصد محاسبه کرده بود. 

این آمار به معنی است که اقتصاد ایران در بهار ۱۳۹۹، ۳/۵ درصد کوچکتر از بهار سال قبل است، 

 اما نمی‌توان با قطعیت کل رشد منفی بهار امسال را به پای کرونا نوشت. برای اینکه بتوانیم تاثیر کرونا را دقیق اندازه‌گیری کنیم باید ببینیم در صورتی که کرونا وجود نداشت رشد اقتصادی ایران در بهار امسال چقدر بود که بعد از کرونا به منفی ۳/۵ درصد رسیده است. 

روند سقوط اقتصادی ایران از سال ۱۳۹۷ آغاز شده و همچنان ادامه دارد. شیوع بحران کرونا و اثر آن بر اقتصاد ایران از اسفندماه پارسال آغاز شد و در بهار امسال ادامه یافت که کار محاسبه و تخمین اثر کرونا بر اقتصاد ایران را دشوار می‌کند.

در گزارش مرکز آمار ایران از نرخ رشد اقتصادی بهار امسال، نرخ رشد گروه «استخراج نفت و گاز طبیعی» در مقایسه با مدت مشابه پارسال با ثبت  ۱۴/۳ درصد در مقایسه با دیگر گروه‌های اصلی اقتصاد ایران، بیشترین کاهش را شاهد بود.

عملکرد منفی این گروه را هم می‌توان به اثر کرونا نسبت داد که تقاضای نفت را در جهان کاهش داد و ریزش بی‌سابقه قیمت نفت را به دنبال داشت و هم می‌توان آن را به تشدید تحریم‌های آمریکا علیه ایران مرتبط دانست که کار فروش و صادرات نفت ایران را با دشواری‌های بی‌نظیری همراه ساخته است. 

نمونه عملکرد بخش نفت و گاز به خوبی دشواری‌های تفکیک اثر شیوع کرونا و دیگر عوامل در رشد منفی اقتصاد ایران در بها را نمایان می‌سازد.

برآوردهای معتبر داخلی از تاثیر کرونا بر اقتصاد ایران چه می‌گویند؟

برای آنکه معیاری از تبعات بیماری کووید- ۱۹بر اقتصاد ایران داشته باشیم، می‌توان از برآوردها و پیش‌بینی های منتشرشده در این خصوص سراغ گرفت. تاکنون برآوردهای مختلفی از تاثیر شیوه بحران کرونا بر اقتصاد ایران منتشر شده است. یکی از این برآوردها را فرهاد دژپسند، وزیر امور اقتصادی و دارایی اعلام کرده است، او یک بار در ۱۸فروردین‌ماه امسال با حضور در یک برنامه تلویزیونی گفت: «۱۵درصد از تولید ناخالص داخلی از کرونا متاثر می‌شود.»  

آقای دژپسند یک بار دیگر دو ماه بعد در ۱۸خرداد امسال زمانی که برای ارایه گزارشی از وضعیت اقتصاد ایران برای نمایندگان مجلس جدید به صحن علنی مجلس رفته بود به اثر کرونا بر اقتصاد ایران اشاره کرد و گفت: «بیماری کرونا حداقل ۱۵درصد از جی دی پی [تولید ناخالص داخلی] ما را آسیب رساند.»

برخی رسانه‌ها این جملات وزیر اقتصاد را به معنای آسیب ۱۵درصدی کرونا به اقتصاد ایران گرفته‌اند که تعبیر دقیقی نیست. آنچه فرهاد دژپسند از آن سخت گفته است تاثیرپذیری ۱۵درصد از اقتصاد ایران از شیوع کرونا است، اما او از میزان اثر و آسیب کرونا به این ۱۵درصد سخنی نگفته است که بر اساس آن بتوان میزان کلی اثر کرونا بر اقتصاد ایران را محاسبه کرد.

مرکز پژوهش‌های مجلس نیز در اردیبهشت‌ماه ۹۹ با انتشار گزارشی برآورد خود از تاثیر شیوع کرونا بر اقتصاد کلان ایران را اعلام کرد.در آن گزارش تصریح شده بود:

«نتایج بررسی‌های مطالعه مرکز پژوهش‌های مجلس نشان می‌دهد تحت سناریوهای مختلف بین ۷/۵ تا ۱۱ درصد از ستانده اقتصاد در‌نتیجه شیوع ویروس کرونا کاهش خواهد یافت.»

در بخش دیگری از آن گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس به تاثیر همه‌گیری ویروس کرونا بر بازار کار اشاره شده بود. گزارش نویسان مرکز پژوهش‌ها به این جمع‌بندی رسیده بودند که «بین دو میلیون و ۸۷۰ هزار تا شش میلیون و ۴۳۱ هزار نفر نفر از شاغلان فعلی، متأثر از شیوع ویروس شغل خود را از دست خواهند داد.»

با این حساب آنچه حسن روحانی به عنوان آسیب سه درصدی کرونا بر اقتصاد ایران اعلام کرده است، حتی به نیمی از حداقل اثر پیش‌بینی مرکز پژوهش‌ها نیز نمی‌‌رسد و ۴/۵ تا ۸ واحد درصد پایین‌تر از ارزیابی‌های این مرکز است.

در اسفندماه پارسال و در همان ابتدای اعلام شیوع کرونا در ایران، معاونت امور اقتصادی و برنامه ریزی وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی با انتشار گزارشی جامع ارزیابی خود از تاثیر کرونا بر اقتصاد ایران را منتشر کرد. در آن گزارش آمده بود: 

«به احتمال زیاد پیش‌بینی رشد مثبت نزدیک به صفر برای اقتصاد ایران در سال ۱۳۹۹ تحقق نخواهد یافت و کشور در سال ۱۳۹۹ نیز با رشد منفی تولید دست به گریبان خواهد بود.»

در آن گزارش تخمین زده شده بود که سهم مجموع حوزه‌های تحت تاثیر کرونا از تولید ناخالص داخلی (GDP) معادل ۳۲ درصد است.  البته این به معنای آن نبود و نیست که بیش از یک‌سوم تولید ناخالص داخلی ایران تحت تاثیر کرونا از بین خواهد رفت، این برآورد به آن معناست که بیش از یک‌سوم تولید ناخالص داخلی ایران، متاثر از کرونا شده و از این بحران اثر خواهد پذیرفت.

در همان گزارش ۱۶ رسته فعالیت اقتصادی شناسایی و معرفی شده بود که از بحران کرونا تاثیر می‌پذیرفت، در همان گزارش تصریح شده بود که با حذف کامل این فعالیت‌ها از چرخه اقتصاد ایران و قطع ارتباط این فعالیت‌ها با دیگر بخش‌ها، کاهشی ۷/۴  درصدی بر خروجی اقتصاد ایران به جا خواهد گذاشت.

باید توجه داشت که پیش‌فرض این گزارش، تعطیلی کامل این ۱۶ فعالیت بوده است.

جمع‌بندی

حسن روحانی، رئیس‌جمهوری ایران می‌گوید اقتصاد ایران در برابر مشکلات ناشی از شیوع کرونا تنها ۳ درصد آسیب دیده است. 

ما نمی‌دانیم مبنای محاسبه روحانی دقیقا چه بوده است، اما حدس می‌زنیم او با استناد به نرخ رشد منفی ۳/۵ درصدی اقتصاد ایران در بهار ۱۳۹۹ چنین ادعایی را مطرح کرده است. معلوم نیست چقدر از این رشد منفی تحت تاثیر کرونا و چقدر تحت تاثیر عوامل دیگری از جمله تحریم‌ها و مشکلات انباشته اقتصادی است. 

صندوق بین‌المللی پول در گزارش پنج ماه پیش خود پیش‌بینی کرده بود، بعد از فراگیر شدن کرونا در جهان، رشد اقتصاد ایران در سال ۲۰۲۰ حدود ۶ درصد کمتر از پیش‌بینی‌های قبلی شود.

برخی مراکز پژوهشی رسمی، مانند مرکز پژوهش‌های مجلس و وزارت کار، در گزارش‌هایی پیش‌بینی کرده بودند کرونا به میزان  ۷ تا ۱۱ درصدی از تولید ناخالص داخلی امسال کشور را کم کند. 

با این حساب فکت‌نامه با توجه به اطلاعات موجود، به ادعای حسن روحانی درباره آسیب سه درصدی کرونا بر اقتصاد ایران نشان «غیر قابل اثبات» می‌دهد.