آیا ایران پنجمین کشوری است که بیشترین اراضی کشت آبی (تحت آبیاری) را در اختیار دارد؟

رضا اردکانیان، وزیر نیرو روز دوشنبه ۳ شهریور ۱۳۹۹ در نشست خبری با اعلام اینکه تولید محصولات غذایی به نسبت ۱۰ سال پیش ۳۰ درصد افزایش داشته مدعی شد: «ایران پنجمین کشور دنیا در کشت آبی است.» او گفت: «ما در احداث سدها و شبکه‌های آبیاری و زهکشی توفیق‌های بزرگی داشتیم که در نتیجه آن محصولات غذایی کشور ۳۰ درصد افزایش یافته است و اکنون پنجمین کشور دنیا پس از چین، هند، ژاپن و آمریکا در کشت آبی در جهان هستیم.»

به گفته رضا اردکانیان ۸۰ درصد انرژی غذایی مورد نیاز کشور در داخل تامین می‌شود. وزیر نیرو معتقد است تا سال ۲۰۳۰ میلادی نیاز دنیا، به محصولات غذایی به نسبت ۱۰ سال پیش، ۳۵ درصد بیشتر می‌شود، پس کشور ما باید کارهای زیادی در برنامه داشته باشد که در زیر چتر مدیریت توامان عرضه و تقاضا انجام دهد.

احتمالا منظور وزیر نیرو از کشت از «کشت آبی» بخشی از کشاورزی است که بر اساس سیستم آبیاری (Irrigation) انجام می‌شود، وگرنه تعریف تخصصی دیگری نیز از این واژه وجود دارد. Hydroponic یا آب‌کشت به روش نوین کاشت گیاهان در آب به جای خاک گفته می‌شود که در سال‌های اخیر در برخی کشورها رونق پیدا کرده است. 

اراضی کشت آبی در ایران چقدر است؟

بر اساس آخرین آمارنامه کشاورزی که مربوط به سال ۹۷-۱۳۹۶ است، بیش از ۵۳ درصد سطح برداشت محصولات زراعی در ایران کشت آبی و حدود ۴۷ درصد مربوط به کشت دیم است. 

جمع اراضی تحت کشت آبی در کشور در سال آبی ۹۷-۱۳۹۶ برابر ۵,۹۰۰,۸۹۵ هکتار بوده که ۷۳,۸۰۷,۴۴۳ تن محصول زراعی تولید کرده‌اند. بر اساس اطلاعات این آمارنامه ۹۱ درصد محصولات زراعی در این سال آبی از اراضی کشت آبی به دست آمده است. 

این آمار کمی با داده‌های آخرین طرح آمارگیری زراعت مرکز آمار ایران متفاوت است. در گزارش مرکز آمار مساحت اراضی زراعی آبی در همین سال ۹۷-۱۳۹۶ حدود  ۶/۲ میلیون هکتار برآورد شده است که ۴/۵ میلیون هکتار آن زیر کشت و ۱/۷ میلیون هکتار آن آیش بوده است. همچنین مساحت اراضی دیم کشور ۹/۳ میلیون هکتار برآورد شده است که ۶/۵ میلیون هکتار آن زیر کشت و ۲/۸ میلیون هکتار آن آیش بوده است. 

سازمان خواربار جهانی (فائو)، وابسته به سازمان ملل متحد، کل ظرفیت اراضی کشت آبی ایران حدود ۸/۸ میلیون هکتار برآورد شده که سالانه از حدود ۶/۴ میلیون هکتار آن استفاده می‌شود. بر اساس این داده‌ها آب مورد نیاز در ۶۲ درصد این اراضی از طریق منابع زیرزمینی و تنها ۳۸ درصد از طریق آب سطحی تامین می‌شود.

فکت‌‌بوک سازمان سیا نیز اراضی تحت آبیاری ایران را بر مبنای اطلاعات سال ۲۰۱۲ بیش از ۹/۵ میلیون هکتار برآورد می‌کند. 

اما سوال اینجا است با احتساب این آمار جایگاه ایران در میان کشورهای جهان چندم است؟

جایگاه ایران در کشت آبی

بر اساس برآوردهای سازمان خواروبار جهانی، در دنیا بیش از ۳۲۴ میلیون هکتار زمین کشاورزی تحت آبیاری قرار دارد. چین و هند هر کدام با ۶۹/۴ میلیون و ۶۶/۷ میلیون هکتار بیش از ۴۰ درصد زمین‌های کشت آبی دنیا را در اختیار دارند. بعد از این دو آمریکا با ۲۶/۴ میلیون هکتار زمین بیشترین زمین تحت این نوع کشت را در قاره آمریکا در اختیار دارد. پاکستان نیز با ۲۰ میلیون هکتار زمین چهارمین کشور عمده دنیاست و پس ا‌ز آن گفته می‌شود ایران با فاصله کمی از سایر کشورها در مقام پنجم قرار دارد. برزیل، مکزیک، اسپانیا و ایتالیا در رتبه‌های بعدی قرار دارند.

آمارهای مربوط به اراضی کشت آبی را از مرکز داده‌های سازمان خواربار جهانی استخراج و در جدول زیر مرتب کردیم. این آمار نشان می‌دهد، ایران از نظر وسعت کل اراضی کشت آبی بعد از هندوستان، چین، آمریکا و پاکستان در مقام پنجم قرار دارد. اما اگر اراضی که در آنها کشت انجام می‌شود را در نظر بگیریم ایران دو پله سقوط می‌کند و بعد از مکزیک و اندونزی در مقام هفتم قرار می‌گیرد. 

آیا توسعه کشاورزی در ایران پایدار است؟

بر اساس برآوردهای فائو حدود ۶۱ درصد از آب مورد نیاز برای کشت آبی ایران از منابع آب زیرزمینی تامین می‌شود. بر اساس برآوردهای رسمی میزان مصرف آب در بخش کشاورزی بیش از ظرفیت آبی و منابع زیرزمینی است. عیسی کلانتری، رئیس سازمان محیط زیست ایران، یازدهم شهریور ۱۳۹۸ در گفت‌وگویی با سایت خبرآنلاین می‌گوید: 

«طبق قانون مسئولیت آب با وزیر کشاورزی نیست و وزیر نیرو مسئول این حوزه است. یعنی وزیر نیرو است که باید آب را تامین کرده و آن را به حوزه‌های مختلف تخصیص بدهد. وزارت کشاورزی یک مصرف کننده آب است و در کشور ۴۲/۵ میلیارد متر مکعب بیشتر از ظرفیت کشور با مجوز برداشته می‌شود. میزان آب‌های منفی (برداشت اضافی) کشور ما تا سال ۶۰ صفر بود، اما جمع برداشت‌های آب‌های اضافی کشورمان امروز به ۱۷۰میلیارد متر مکعب رسید است، در حالی که میزان کل منابع آب‌های زیرزمینی کشور چیزی حدود ۲۰۰ میلیارد متر مکعب است. جمعیت، عدم توجه به توسعه پایدار، برنامه‌ریزی و ... همه مقصرند. قانونی که ما را وادار کرده در ۹۵ درصد محصولات خودکفا شویم، مقصر اصلی است. در واقع وزیر کشاورزی فقط دستوری که قانون به او داده را اجرا می‌کند، وزارت نیرو مسئول اصلی این حوزه است.»

وضع ایران از نظر کشت آبی (Hydroponic) چگونه است؟ 

«کشت آبی»‌ در اصطلاح تخصصی کشاورزی معنای دیگری هم دارد. Hydroponic که به آن «آب‌کشت» هم می‌گویند کشتی است که بجای خاک در آب و در محیط کنترل شده صورت می‌گیرد. کشت آبی یک تکنیک جدید نیست بلکه قدمتی طولانی دارد و در بسیاری از کشورهای دنیا رایج است. آمریکا و ژاپن از اولین کشورهایی هستند که به کشت آبی روی آوردند و در پیشرفت و توسعه این تکنولوژی بسیار موثر بوده است. مزیت کشت آبی به کشت خاکی در سالم‌تر بودن محصولات، رشد سریع‌تر و فصلی نبودن آن و صرفه‌جویی در منابع آبی است. در مزارع آبی، به دلیل گردش آب در چرخه تولید، میزان آب مصرفی به نسبت مزارع خاکی خیلی کمتر و در حدود ۱۰ درصد است. از دیگر مزیت‌های کشت آبی، امکان کشت آن در آب و هوای خشک است چرا که همه چیز در این مزارع در کنترل است. کشت آبی، کشتی کنترل شده است یعنی نور، دما و درصد کود مایع افزودنی به آب در کنترل کامل است. ایجاد مزرعه آبی هزینه‌بر است که هم نیاز به سرمایه گذاری بالا دارد و هم نیروی متخصص. با این وجود، میزان تولید محصولات این مزارع در ایران و جهان رو به رشد است. از این نوع کشت برای تولید سبزیجات و میوه‌هایی همچون توت فرنگی استفاده می‌کنند. اطلاعات زیادی در خصوص کشت هیدروپونیک در وب سایت «هیدروپونیک ایران» در دسترس است.

کشت هیدروپونیک در ایران اما تاریخچه طولانی ندارد و گفته می‌شود طی ۱۰ سال گذشته رواج و توسعه یافته است. سعید رضا وصال عضو هیات علمی پژوهشکده علوم گیاهی دانشگاه فردوسی مشهد و مترجم کتاب «هیدروپونیک؛ راهنمای کامل و علمی کشت بدون خاک» در این خصوص می‌گوید:

«در سال ۷۰ به تازگی استفاده از گلخانه در کشور آغاز شده بود. شاید بتوان گفت در ۱۰ سال اخیر کشت هیدروپونیک نیز در استان رواج یافته است. در این مدت قطعا حمایت‌های دولتی از توسعه این روش‌ها وجود داشته است. در ابتدا برخی افراد با هزینه‌های شخصی این فعالیت‌ها را دنبال می‌کردند اما بعدا پرداخت وام و تسهیلات برای توسعه این اقدامات نیز مطرح شد. در واقع یکی از مشوق‌هایی که موجب توسعه صنعت گلخانه‌ای شد، همین امر بود.»

اکنون در شهرهای کرج، هشتگرد، اصفهان، اراک و یزد گلخانه‌هایی وجود دارند که به‌صورت هیدروپونیک محصولات کشاورزی را پرورش می‌دهند.

روزنامه اطلاعات به نقل از اسماعیل مددخواه که او را متخصص حوزه کشاورزی معرفی کرده، می‌نویسد:

«بذرهایی که در کشت هیدروپونیک استفاده می‌شود، همگی اصلاح شده‌ و وارداتی هستند. اکنون در زمینه تامین بذر با کمبود مواجه ایم. او در پاسخ به اینکه چرا این بذرها در داخل کشور تولید نمی‌شود، می‌گوید: تولید این بذرها دارای یک فرآیند هزینه‌بر است، به‌طوری که حدود هشت سال طول می‌کشد و هزینه تولید آن هم خیلی بالاست. کشاورزان هم عادت کرده‌اند که از بذر خارجی استفاده کنند، زیرا هزینه کمتری دارد. بنابراین آنچه روشن است اینکه ایران، کشت هیدروپونیک یا کشت آبی، در ایران کشتی تازه به شمار می‌آید و مراحل تکامل را طی می‌کند.»

کشت هیدروپونیک به دلیل آنکه در هر نوع آب و هوایی حتی در مناطق کویری امکان تولید دارد، در دنیا بسیار مورد توجه است. موسسه Mordor Intelligence در گزارشی تحقیقی به وضعیت بازار تولیدات هیدروپونیک بین سال‌های ۲۰۲۰ تا ۲۰۲۵ پرداخته و از کشورهای صاحب دست برتر در بازار به این شرح نام برده است: براساس گزارش این موسسه، کشورهای آمریکا، کانادا، مکزیک در منطقه آمریکای شمالی، آلمان، انگلستان، فرانسه، اسپانیا، ایتالیا، هلند در منطقه اروپا، چین، ژاپن، هند و استرالیا در منطقه آسیا، برزیل و آرژانتین در منطقه آمریکای جنوبی و عربستان، امارات در خاورمیانه و آفریقای جنوبی در قاره آفریقا، دست برتر را در بازار محصولات هیدروپونیک دارند. در این گزارش هیچ اشاره‌ای به توانایی‌های ایران نشده است. این گزارش از کشورهای اروپایی به عنوان قدرت اول در تولید محصولات هیدروپونیک نام برده است.

موسسه Mordor Intelligence در این گزارش ۶ مزرعه زیر را به عنوان بزرگترین مزارع هیدروپونیک جهان معرفی کرده که متعلق به ۳ کشور آمریکا، کانادا و امارات است:

۱- مزرعه Bright Farms در آمریکا

۲- مزرعه Circle Fresh Farms  در آمریکا

۳- مزرعه Hydrodynamics International Inc در آمریکا

۴- مزرعه Growlife در آمریکا

۵- مزرعه Village Farms International Inc در کانادا

۶- مزرعه Pegasus Agritech در امارات

گزارش Report Buyer در می ۲۰۱۹ نیز حاکی است که ۴۰ درصد بازار هیدروپونیک دنیا در اختیار کشورهای اروپایی، ۳۰ درصد در اختیار کشورهای آسیایی (چین، هند و ژاپن)،  ۲۰ درصد در اختیار کشورهای آمریکای شمالی (آمریکا، کانادا و مکزیک) و ۱۰ درصد در اختیار ۴ کشور آفریقای جنوبی، امارات، برزیل و اسرائیل است.

جمع‌بندی

رضا اردکانیان، وزیر نیرو  مدعی است «ایران پنجمین کشور دنیا در کشت آبی است.» بله، آمارهای فائو هم نشان می‌دهد ایران بعد از هند، چین، آمریکا و پاکستان بیشترین مساحت اراضی تحت آبیاری یا به قول معروف اراضی کشت آبی را در جهان در اختیار دارد. 

آمارهای مختلفی از سوی مراجع گوناگون آماری در داخل و خارج از ایران وجود دارند. ما به دلیل ماهیت مقایسه‌ای به آمارهای سازمان خواروبار جهانی (فائو) استناد کردیم. 

فائو کل ظرفیت اراضی کشت آبی ایران حدود ۸/۸ میلیون هکتار و مساحت واقعی کشت آبی را حدود ۶/۴ میلیون هکتار برآورد می‌کند. بسته به اینکه کل ظرفیت کشت آبی یا سطح واقعی را در نظر بگیریم بین پنجم تا هفتم است. 

بسیاری از منتقدان، توسعه کشاورزی در ایران را با توجه به منابع محدود آبی مصداق توسعه نامتوازن و ناپایدار می‌دانند. طبق برآوردها، بیش از ۶۰ درصد منابع مورد نیاز کشت آبی کشور از طریق منابع زیرزمینی تامین می‌شود. به گفته رئیس سازمان محیط زیست میزان مصرف مازاد بر ظرفیت آب در ایران بیش از ۴۲/۵ میلیارد متر مکعب در سال است. 

البته باید به این نکته هم اشاره کنیم که یک تعریف تخصصی هم از کشت آبی به معنی Hydroponic وجود دارد که در آن بجای خاک گیاه در آب و در محیط کنترل شده به عمل می‌آید. در این زمینه ایران حرف زیادی برای گفتن ندارد. 

با این اوصاف فکت‌نامه ضمن تاکید بر توسعه نامتوازن کشاورزی و تاثیر آن در نابودی ذخایر آبی کشور به این گفته رضا اردکانیان که «ایران در کشت آبی کشور پنجم جهان است» نشان «درست» می‌دهد.