ادعای قمه‌زنی سفیر و بدعت‌گذاری انگلیسی‌ها برای مراسم محرم!

برخی مخاطبان فکت‌نامه از ما خواسته‌اند صحت و سقم ادعایی را که چند روز گذشته در شکبه‌های اجتماعی دست به دست شده بررسی کنیم.

«تصویر اول سفیر انگلیس را نشان می‌دهد... در حقیقت قمه‌زنی توسط انگلیس ابداع شد. اولین نفر سفیر فخیمه انگلیس بود که در سال ۱۲۹۶ در باغ سفارت انگلیس قمه زد و این جهل را مانند بسیاری دیگر از خرافه‌ها و گمراهی‌ها به خورد ملت مسلمان داد و خدا میداند چقدر بابت این خدمت پاداش گرفت و امکانات نصیب خود کرد»

پیگیری سابقه شایعه

این تصویر البته قدیمی است و احتمالا اولین بار پارسال منتشر شده است. قدیمی‌ترین تصویر و مطلبی که به این مضمون منتشر شده را ما در توییتر در تاریخ ۲۹ شهریور ۱۳۹۸ پیدا کردیم. 

اما انتشار مطالبی به این مضمون سابقه‌ای طولانی در ایران دارد. به عنوان مثال حسن رحیم‌پور ازغدی، عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی، دو سال پیش در جریان یک سخنرانی در قم مدعی شد: 

«در زمان پهلوی سفارت انگلیس به مردم عزادار قمه و چای می‌داد و محمد رضا شاه پهلوی هم به هیأت‌ها قند و چای اهدا می‌کرد.»

یا در یک نمونه دیگر ۱۲ سال پیش خبرگزاری مهر در گزارشی به تاریخ ۲۹ بهمن ۱۳۸۷ نوشت:

«قمه‌زنی از بدعت‌های عزاداری محرم است که از سوی استعمار انگلیس با سوء استفاده از عشق شیعیان به امام حسین به منظور دریافت مجوز برای سیطره هرچه بیشتر بر کشور هند، به مسلمانان آموزش داده شد.»

عکس از کجا آمده است؟

در قدم اول تلاش کردیم منبع اصلی عکس را پیدا کنیم. برخی از تصاویر کادر بسته از چهره فردی دارند که شمشیر در دست در کنار یک روحانی ایستاده است.

در برخی تصاویر بازتر بخشی از یک نوشته‌ زیر عکس پیدا است: 

“The men with blood on their clothes are the victims of….”

واضح است که تصویر، برشی از یک کتاب است. برای همین ما این عبارت را در کتابخانه گوگل جست‌وجو کردیم و فهمیدیم این عکس از روی شماره ۲۶ نشریه نشنال جئوگرافیک برداشته شده است. 

با کمی جست‌وجوی بیشتر نسخه دیجیتال این شماره از نشنال جئوگرافیک را پیدا کردیم و عاقبت به منبع اصلی عکس دست پیدا کردیم. 

این عکس یکی از تصاویر گزارشی است که با عنوان «نجف اسرارآمیز؛ مکه شیعیان» منتشر شده است. گزارش در صفحه ۵۸۹ آغاز می‌شود و این تصویر در صفحه ۵۹۶ منتشر شده است. عکاس آن فردریک سیمپیک، نویسنده آمریکایی است که سوابق کار دیپلماتیک هم دارد.

حالا با اطمینان می‌توان گفت این عکس در نجف گرفته شده و ربطی به سفیر انگلیس و باغ سفارت ندارد. تاریخ آن ۱۲۹۶ خورشیدی نیست، بلکه برای اولین بار در سال ۱۲۹۳ (۱۹۱۴) در آمریکا منتشر شده است. 

اما صرف از اصالت عکس، آیا ادعای قمه‌زنی سفیر انگلستان صحت دارد؟

خیر. حتی اگر عکس را کنار بگذاریم هیچ گزارش معتبر و نیمه‌معتبری چنین چیزی را تایید نمی‌کند. تنها منبع این شایعه مطالبی است که در یک سال گذشته در شبکه‌های اجتماعی منتشر شده، حال آنکه در صورت صحت چنین اتفاقی باید در منابع معتبر، یا دست‌کم منابع فرعیِ نیمه‌معتبر به آن اشاره می‌شد که نشده است. قمه‌زنی یک فرد غیر مسلمان، آن هم یک دیپلمات بلندپایه در حد سفیر بریتانیا در ایران، آن هم به صورت عمومی و به قصد تبلیغ و ترویج این کار، موضوعی نبود که از سوی تاریخ‌نویسان، روزنامه‌نگاران و روشنفکران ایرانی بعد از مشروطه نادیده گرفته شود. 

آیا قمه‌زنی بدعتی انگلیسی است؟

قطعا خیر. برخی رسانه‌ها ادعاهایی به این مضمون مطرح کرده‌اند. به عنوان مثال خبرگزاری مهر در گزارشی که در بالا به آن اشاره شد به نقل از کتاب «دست پنهان» که از سوی موسسه فرهنگی فخرالائمه نوشته است: 

«انگلیسی ها، برای رسیدن به این هدف [شکستن مقاومت مسلمین] به چاره جویی پرداختند از جمله در هند و ایران که هسته اصلی مقاومت را شیعیان تشکیل می‌دادند، اینان از شیعیان هندوستان شروع کردند که از مرکز تشیع و مرجعیت نجف به دور بودند. انگلیسی‌ها از عشق زیاد آنان به امام حسین (ع) سوء‌‌استفاده کردند و قمه و شمشیرزنی را جعل کرده و به آنان آموختند... متاسفانه برخی شیعیان هند، این بدعت را بدون مجوز علما پذیرفتند.»

اما این ادعا پایه و اساسی ندارد. سایت تبیان در مقاله‌ای با عنوان «پیدایش قمه‌زنی» اقوال معتبر در این باره را با ذکر منبع جمع‌آوری کرده است. در این مقاله هیچ اشاره‌ای به اینکه این قمه‌زنی بدعت انگلیسی‌ها است نشده است. برخی منابع مورد اعتماد شیعه سابقه قمه‌زنی را به دوران صفویه نسبت می‌دهند. 

به عنوان مثال محمدهادی یوسفی غروی، نویسنده کتاب‌های «تاریخ تحقیقی اسلام» و «موسوعه التاریخ الاسلامی» در گفت‌وگویی ابداع قمه‌زنی را این طور شرح می‌دهد:

«فدائیان صفویه در روز عاشورا شمشیر به دست، بیرون آمدند و تصورشان این بود که نوعی همدردی و مواسات با اصحاب امام حسین علیه السلام داشته باشند. آنان می‎گفتند در چنین روزی که اصحاب امام حسین علیه السلام و خود امام، و بنی‎هاشم تیر می‎خورند، پس ما هم این حالت را برای خودمان ایجاد می‌کنیم؛ یعنی نشان دهیم که ما در راه امام حسین فدوی هستیم و حاضریم سرمان بریده شود؛ و این شروع قمه‎زنی شد.» 

در این زمان هنوز نفوذ بریتانیا در ایران به حد و اندازه‌ای نبود که به «بدعت‌گذاری» منجر شود. بنابراین می‌توان گفت این ادعا که بدعت قمه‌زنی را به انگلیسی‌ها نسبت می‌دهد صرفا یک نظریه بی‌پایه و اساس توطئه است که از نظر تاریخی نمی‌تواند درست باشد.

آیا انگلیسی‌ها در ترویج قمه‌زنی نقش داشته‌اند؟

برای این هم سندی وجود ندارد. حسن رحیم‌پور ازغدی در یک سخنرانی در سال ۱۳۸۶ از وجود اسناد منتشر شده‌ای در وزارت خارجه انگلیس صحبت می‌کند. او می‌گوید:

«در اسناد وزارت خارجه انگلیس بعدها منتشر شد و افشا شد که در ایران و عراق و هند دست کم اینها سرمایه‎گذاری کلانی کردند که چطور در محافل مذهبی و هیئت‎های مذهبی از جمله بین شیعیان نفوذ بکنند. و از جریان پاک و ارزشمند مدح اهل‎بیت سوءاستفاده بکنند و این جریان مبارک مؤثر در تاریخ شیعه و انقلاب را تبدیل کنند به عامل مخدر و تفرقه بین مسلمین. حتی در یکی از اسناد آنها آمده که بین بعضی از هیئت‎هایی می‎آمدند اشعاری را برای مداحی در اختیار آنها قرار می‎دادند که کاملا بدعت بود. قمه توزیع می‎کردند بین عزاداران با بودجه خودشان. و اینها همه دست‎هایی است که پشت پرده واقعا در این قضیه دخالت دارند و باید این دخالت‎ها را دید.»

ما چنین اسنادی را پیدا نکرده‌ایم و نمی‌دانیم دقیقا اشاره آقای رحیم‌پور ازغدی به کدام اسناد وزارت خارجه بریتانیا است. مادامی که سندی رسمی در دست نباشد، ما ادعاهای این چنینی را بی‌پایه و اساس می‌دانیم. 

یک سال پیش برای اولین بار تصویری در شبکه‌های اجتماعی منتشر شده که مدعی است سفیر انگلستان را در حال قمه‌زنی نشان می‌دهد و در شرح آن نوشته شده «اولین قمه‌زن عاشورا سفیر انگلیس در ایران بوده است».

این تصویر مطلقا ربطی به سفیر و سفارت انگلستان ندارد، بلکه عکسی است که یک عکاس آمریکایی در نجف گرفته و نخستین‌بار ۱۰۶ سال پیش (در سال ۱۹۱۴) در نشریه نشنال جئوگرافیک منتشر شده است.

اما فراتر از اصالت عکس، ادعای مطرح شده نیز صحت ندارد. قمه‌زنی یک شخصیت بلندپایه دیپلماتیک، آن هم به صورت عمومی و برای تبلیغ و ترویج قمه‌زنی، پدیده‌ای نیست که از چشم مورخان، روشنفکران و روزنامه‌نگاران ایرانی بعد از مشروطه دور بماند، اما در هیچ منبع معتبر و نیمه‌معتبری اشاره‌ای به چنین چیزی نشده است. 

برخی منابع مورد اعتماد شیعه سابقه قمه‌زنی را به زمان صفویه نسبت می‌دهند. در دوران صفوی نفوذ بریتانیا در ایران در حدی نبود که بتوان بدعت‌گذاری در مراسم عمومی شیعیان را به آن نسبت داد. 

در سال‌های گذشته برخی رسانه‌ها و نظریه‌پردازان تئوری توطئه ادعاهایی درباره وجود اسنادی مبنی بر حمایت انگلیس از قمه‌زنی و بدعت‌گذاری و حتی پخش غذای نذری در سفارت بریتانیا مطرح کرده‌اند، اما ما چنین اسنادی را ندیده‌ایم.

با این اوصاف فکت‌نامه به این ادعا که «اولین قمه‌زن عاشورا سفیر انگلیس در ایران بوده است»، نشان «شاخ‌دار» می‌دهد.