شیب کاهش نرخ باروری در ایران

کیانوش جهان‌پور، رئیس مرکز روابط عمومی وزارت بهداشت، روز جمعه در توییتر به استناد نقل قولی از ملیندا گیتس، از بنیانگذاران بنیاد بیل و ملیندا گیتس نوشت: «سریع ترین کاهش نرخ فرزندآوری به ازای هر زن در تاریخ جهان در ایران اتفاق افتاده است.»

آنچه از خانم گیتس نقل شده یک توییت از یک مجموعه توییت قدیمی مربوط به ۲ سال پیش (۱۴ فروردین ۱۳۹۷) است. خانم گیتس در این کتاب به نقل از یک کتاب نوشته است: بالاترین میزان کاهش باروری در تاریخ جهان در دهه ۱۹۹۰ در ایران اتفاق افتاده است. 

این گزارش بر اساس داده‌های جمعیتی سازمان ملل و همچنین داده‌های بانک جهانی نوشته است. مجموعه داده‌ها در جدول اکسل مرتب شده و در دسترس مخاطبان قرار دارد. 

بررسی میزان کاهش باروری ایران در مقایسه با دیگر کشورها

برای محاسبه میزان کاهش نرخ باروری باید یک سال به عنوان سال پایه انتخاب شود. یعنی باید ببینیم میزان کاهش را در چه زمانی به نسبت کدام سال در نظر باید بگیریم. 

نرخ یا میزان باروری متوسط تعداد فرزندانی است که انتظار می‌رود یک زن به دنیا بیاورد. این نسبت با تطبیق آمار تولد به نسبت آمار جمعیتی زنان به دست می‌آید. 

میزان کاهش نرخ باروری ایران در ۷۰ سال گذشته

بر اساس داده‌های جمعیتی میزان نرخ باروری ایران در دهه ۱۹۵۰ و اواخر دهه ۱۹۷۰ نسبتا ثابت و نزدیک ۷ فرزند به ازای هر زن است. این نرخ تا الان ۶۹ درصد کاهش پیدا کرده و به ۲/۱۵ فرزند (بر اساس سرشماری ۱۳۹۵) در سال ۲۰۱۵ رسیده است. با این نسبت در میان کشورهای جهان ایران در مقام بیست و ششم (۲۶) قرار دارد. 

در این دوره ۷۰ ساله چین با کاهش ۸۳ درصدی بیشترین میزان کاهش نرخ باروری را در سراسر جهان داشته است. بعد از چین کشورهای سنگاپور و کره در مقام‌های بعدی قرار دارند. 

میزان کاهش نرخ باروری ایران در نیم قرن اخیر

اگر میزان کاهش را از ابتدای دهه ۱۹۷۰ بسنجیم اوضاع کمی فرق می‌کند. در این رصورت رتبه ایران تا نوزدهم (۱۹) ارتقا پیدا می‌کند. در ابتدای دهه ۱۹۷۰ نرخ باروری در ایران ۶/۲۴ فرزند بوده است. 

در این دوره ۵۰ ساله امارات با نرخ کاهش ۷۸ درصد در رتبه اول قرار دارد و جزایر سنت لوسیا، مالدیو و کره در مقام‌های بعدی قرار دارند. 

میزان کاهش نرخ باروری ایران در ۴۰ سال بعد از انقلاب

اما اگر مبنای بررسی را ابتدای انقلاب قرار دهیم جایگاه ایران تغییر می‌کند. این البته نه به دلیل کاهش نرخ باروری بلکه به دلیل کند شدن سرعت کاهش جمعیت تحت تاثیر ثابت شدن نرخ باوری در کشورهای غربی و آسیای شرقی مانند ژاپن، چین و کره است. در ابتدای دهه ۱۹۸۰ میلادی نرخ باروری در ایران ۶/۵۳ فرزند به ازای هر زن بوده است با این حساب از ابتدای انقلاب تا الان این نرخ حدود ۶۷درصد کاهش یافته و با این حساب ایران بعد از کشورهای مالدیو، امارات و بوتان در رتبه چهارم قرار دارد. 

میزان کاهش نرخ باروری ایران از دهه ۱۹۹۰ تا امروز

اما فرایند کاهش نرخ باروری در اواسط دهه ۱۹۸۰ آغاز می‌شود به گونه‌ای که در این دهه نرخ باروی از ۶/۵۳ در ابتدای دهه ۱۹۸۰ به ۳/۷ فرزند در ابتدای دهه ۱۹۹۰ می‌رسد. با این حال اگر وضعیت ایران را از آن موقع به نسبت امروز بسنجیم ایران به هیچ عنوان بالاترین میزان کاهش باروری را ندارد. از ابتدای دهه ۱۹۹۰ تا الان نرخ باروری در ایران حدود ۴۲ درصد کاهش یافته و ایران در رده‌بندی در مقام بیست و هشتم (۲۸)  قرار دارد. حتی اگر سال پایه را ۱۹۸۵ هم در نظر بگیریم رتبه ایران بالاتر از هفتم نخواهد شد. 

طبق داده‌های سازمان ملل در دوره پنج ساله ۱۹۸۵ تا ۱۹۹۰ نرخ باروری در ایران ۵/۶۲ فرزند بوده که با ۶۲ درصد کاهش به ۲/۱۵ فرزند در دوره ۲۰۱۵-۲۰۲۰ می‌رسد. دست کم ۶ کشور دیگر وجود دارند که در این دوره ۳۰ ساله کاهش نرخ باروری بیشتری را تجربه کرده‌اند: مالدیو، امارات، بوتان، نپال، عمان و عربستان سعودی. 

اما آیا گفته ملیندا گیتس نادرست است؟ 

صحبت ملیندا گیتس درباره یک دوره محدود تاریخی و دهه ۱۹۹۰ است. در این دوره ۱۰ ساله نرخ کاهش باروری در ایران با رکورد ۵۴ درصد بیش از سایر کشورها بوده است. بعد از آن نرخ باروری تثبیت شده است.

یک دهه پیش‌تر کره جنوبی رکورددار کاهش نرخ باروری در طول یک دهه با رکورد ۴۵ درصدی است. یک دهه قبل‌تر چین با رکورد کاهش ۵۲ درصدی بیشترین میزان کاهش نرخ باروری در یک دهه را تجربه کرد. 

این روند در کشورهایی که از یک نرخ بالا به نرخ متعادل می‌رسند طبیعی است. میزان باروری با یک شتاب نسبتا بالا پایین می‌آید و پس آن تثبیت می‌شود. 

درست است که در یک دوره خاص ۱۰ ساله ایران، چین و کره رکورددار کاهش میزان باروری بوده‌اند، اما اگر شرایط را به نسبت امروز بسنجیم نه ایران، نه چین و کره هیچ‌کدام رکورددار بیشترین کاهش میزان باروری نیستند، بلکه کشورهایی در مقام‌های بالای جدول قرار دارند که میزان باروری در آنها با یک روند ثابت پایین می‌آید. 

جمع‌بندی

هر پدیده‌ای را باید به نسبت یک شاخص معین اندازه‌گیری است. پاسخ این سوال که «آیا ایران سریع‌ترین کاهش نرخ فرزندآوری را در تاریخ جهان دارد؟» بستگی به این دارد که ما این شاخص را در چه دوره تاریخی اندازه‌گیری کنیم. 

اگر اوضاع را به نسبت به امروز بسنجیم ایران هیچگاه بیشترین میزان کاهش نرخ باروری را نداشته است. از دهه ۱۹۸۰ تا الان نرخ باروری در ایران ۶۷درصد کاهش داشته است، اما در این مدت کشورهای دیگری بوده‌اند که میزان کاهش باروری در آنها بیشتر از ایران بوده است. از جمله امارات، مالدیو یا بوتان که میزان کاهش باروری در آنها در این مدت بیش از ۷۰ درصد بوده است. 

اما اگر یک دوره خاص را مد نظر قرار دهیم، نتیجه متفاوت می‌شود. مثلا اگر میزان کاهش جمعیت را صرفا در دهه ۱۹۹۰ را در نظر بگیریم ایران با حدود ۵۴ درصد رکورددار محسوب می‌شود. در این دوره میزان باروری با سرعتی بیش از سایر کشورها کاهش یافته اما بعد از آن به ثبات نسبی رسیده است. 

در واقع تفاوتی میان ایران با کشورهایی که نرخ باروری در آنها هم‌تراز ایران است وجود ندارد. ۲۰۰ سال پیش میزان باروری در ایران و آمریکا برابر بوده است و الان هم برابر است. در واقع مساله این است که اصلاحات جمعیتی در بعضی کشورها در یک دوره طولانی و با سرعت متعادل رخ می‌دهد، اما در برخی دیگر مانند ایران و چین، به ناگهان در طول یک دوره کوتاه یک تغییر بزرگ اتفاق می‌افتد. 

آنچه مسلم است طبق آمارهای رسمی روند کاهش شدید نرخ باروری در ایران نسبتا تثبیت شده است. آنچه به عنوان رکورد ثبت شده مربوط به یک مقطع تاریخی محدود است، اما واقعیت این است که میزان کاهش نرخ باروری در ایران امروز به نسبت ۳۰ سال پیش، ۴۰ سال پیش، ۵۰، ۶۰، ۷۰ یا ۱۰۰ سال پیش کمتر از بسیاری از کشورهای دیگر است. 

فکت‌نامه به این ادعا که «سریع‌ترین کاهش نرخ فرزندآوری در تاریخ جهان در ایران اتفاق افتاده است» نشان گمراه‌کننده می‌دهد.