آیا ریال ایران کم‌ارزش‌ترین پول دنیا است؟

یکی از مخاطبان فکت‌نامه از ما پرسیده آیا ریال ایران کم‌ارزش‌ترین پول ملی دنیا است؟

منبع این ادعا سایتی به نام «Lowest Currency» است. بر اساس اطلاعاتی که در این سایت منتشر شده، ریال ایران در حال حاضر (۲۰۲۰) با نرخ برابری «۴۲،۱۰۵،۰۰۰» به ازای هر یک دلار آمریکا کم‌ارزش‌ترین پول ملی دنیا معرفی شده است. این البته قیمت رسمی دلار است، وگرنه اگر ملاک قیمت آزاد باشد، هنگام نوشتن این گزارش هر یک دلار آمریکا در بازار تهران بیش از ۱۷۵ هزار ریال خرید و فروش می‌شود.

کم‌ارزش‌ترین واحد پول ملی کشورها 

با این حساب نرخ برابری یک دلار آمریکا به پول ملی در ایران حدود با احتساب قیمت رسمی ۲ برابر و با احتساب قیمت آزاد ۸ برابر نرخ برابری «دانگ»، واحد پول ویتنام است. دانگ در رده‌بندی کم‌ارزش‌ترین واحد پول ملی در رتبه دوم قرار دارد. بعد از آن نوبت به «دبرا» واحد پول کشور سائوتومه و پرنسیپ می‌رسد که جزیره‌ای کوچک در غرب قاره آفریقا است. روپیه اندونزی در مقام چهارم قرار دارد. ارزش هر یک دلار آمریکا معادل ۱۴،۵۰۰ روپیه اندونزی است. پنجم، فرانک گینه است. ششم لئون سیرالئون، هفتم «لائو کیپ» کشور لائوس است. سوم ازبکستان، گوارانی پاراگوئه، ریال کامبوج، شیلینگ اوگاندا، آریاری ماداگاسکار، پزوی کلمبیا، شیلینگ تانزانیا و فرانک بروندی در رتبه‌های هشتم تا پانزدهم قرار دارند. 

اطلاعات این سایت، درباره نرخ برابری ارزها تا آنجایی که ما جست‌وجو کردیم تقریبا درست است. اما برای اینکه درباره رده‌بندی آن مطمئن شویم سراغ داده‌های مرکز اطلاعات بانک جهانی رفتیم و نرخ برابری دلار با واحد پول رسمی کشورهای مختلف را از آنجا برداشتیم. ردیف‌های مربوط به پیش از سال ۲۰۱۸ را حذف کردیم و آمار به روز کشورها را در نقشه اینتراکتیو و جدول زیر مرتب کردیم. 

چنانکه پیدا است به نظر می‌رسد بر اساس آخرین آمارهای ریال ایران کم‌ارزش‌ترین واحد پول ملی در سراسر جهان است. 

تغییر جایگاه کشورهای مختلف بر اساس نرخ برابری واحد پول ملی با دلار آمریکا

در طول یک قرن سال گذشته دست کم ۱۵۰ بار واحد پول کشوها در مناق مختلف جهان، از اروپا گرفته تا آسیا و آفریقا و آمریکای جنوبی تغییر کرده و بازتعریف شده است. بسیاری از این تغییرات به دلیل تورم بالا بوده است، اما نتیجه لزوما یکسان نبوده است. بعضی جزو تجربه‌های موفق و برخی جزو تجربه‌های شکست‌خورده به حساب می‌آیند.

نمودار زیر نشان می‌دهد از سال ۱۹۹۰ تا ۲۰۱۹ میلادی نرخ برابری دلار با واحد پول ملی کشورهای مختلف چگونه تغییر کرده است. تغییرات ناشی از حذف صفر و تغییر واحد پول در نمودار محاسبه شده و عدد مقابل هر کشور نشان دهنده ارزش یک دلار آمریکا به واحد پول رسمی در همان سال است.

توضیحات نمودار

۱- در این تغییرات نرخ رسمی که از سوی دولت‌ها اعلام شده در نظر گرفته شده‌اند.
۲- منبع داده‌های خام بانک جهانی است.
۳- داده‌ها ارزش دلار آمریکا به پول رسمی را در همان سال نشان می‌دهد. تغییر واحد پول در کشورهای زیر اعمال شده است:
کنگو (۱۹۹۳ و ۱۹۹۸)، آذربایجان (۱۹۹۲ و ۲۰۰۶)، آرژانتین (۱۹۹۲)، آنگولا (۱۹۹۵ و ۱۹۹۹)، اروگوئه (۱۹۹۳)، اکوادور (۲۰۰۰)، السالوادور (۲۰۰۱)، اوکراین (۱۹۹۶)، برزیل ( ۱۹۹۳ و ۱۹۹۴)، بلاروس (۱۹۹۴ و ۲۰۱۶)، بلغارستان (۱۹۹۹)،‌ ترکیه (۲۰۰۵)، روسیه (۱۹۹۸)، رومانی (۲۰۰۵)، زامبیا (۲۰۱۳)، سائوتومه و پرینسیپ (۲۰۱۸)، سودان (۱۹۹۲ و ۲۰۰۷)، سورینام (۲۰۰۴)، غنا (۲۰۰۷)، کرواسی (۱۹۹۴)، گینه بیسائو (۱۹۹۷)، لهستان (۱۹۹۵)، ماداگاسکار (۲۰۰۵)، مکزیک (۱۹۹۳)، موریتانی (۲۰۱۸)، موزامبیک (۲۰۰۶)، نیکاراگوئه (۱۹۹۱) و ونزوئلا (۲۰۰۸).
۴- اطلاعات مربوط به ونزوئلا بعد از سال ۲۰۱۷ (نرخ رسمی ۱۰ بولیوار) به روز نشده و مخدوش است. دولت ونزوئلا در سال ۲۰۱۸ پنج صفر از پول ملی این کشور کم کرد.

احتمال تغییر جایگاه ایران در صورت حذف قطعی چهار صفر

لایحه تبدیل واحد پول ملی از ریال به تومان و حذف چهار صفر به تصویب مجلس دهم رسیده و در انتظار نظر شورای نگهبان برای تبدیل به قانون است. با توجه به موضع انتقادی بعضی از نمایندگان مجلس یازدهم و درخواست بازگرداندن این لایحه به مجلس، هنوز معلوم نیست چه سرنوشتی داشته باشد، اما در صورتی که چهار صفر از واحد پول ملی حذف شود، آنگاه وضعیت ایران در جدول رده‌بندی تغییر قابل ملاحظه‌ای خواهد کرد. 

اگر نرخ برابری دلار آمریکا در ایران و بقیه کشورها تا آن موقع ثابت بماند رتبه ایران از رده صد و هفتاد و یکم فعلی ارتقای قابل ملاحظه‌ای پیدا خواهد کرد. در صورت تغییر واحد پول با احتساب نرخ برابری رسمی دلار (۴/۲ تومان) رتبه ایران شصت و چهارم و با احتساب دلار ۱۷/۵ تومانی حدود هشتاد و نهم خواهد بود. 

نکته‌ای درباره دلار زیمبابوه و بولیوار ونزوئلا

در این محاسبات تجربه تراژیک واحد پول ملی در کشورهایی مانند ونزوئلا و زیمباوه در نظر گرفته نشده است. به این دلیل که واحد پول ملی این کشورها را نمی‌توان ارز معتبر و رایج در نظر گرفت. 

بانک مرکزی زیمبابوه در سال ۱۳۹۴ اعلام کرد دلار این کشور با نرخ برابری ۳۵ تریلیون (۳۵ با ۱۲ صفر) به ازای هر دلار رسما منسوخ شده است. مردم این کشور از ارز دیگر کشورها برای مبادله استفاده می‌کنند. 

در ونزوئلا هم پس از یک دوره کاهش شدید ارزش پول ملی، حذف تدریجی بولیوار آغاز شده است. بر اساس برخی گزارش‌ها حدود دو سوم مبادلات در این کشور با ارز خارجی انجام می‌شود. دولت ونزوئلا در چند سال اخیر در چند نوبت اقدام به حذف صفر از پول ملی کرده است. به عنوان مثال در فاصله اوایل فروردین تا اواخر مرداد ۱۳۹۷ دو بار ۸ صفر را از واحد پول ملی حذف کرد. یک بار در اوایل فروردین ۱۳۹۷ با تصمیم دولت این کشور ۳ صفر از واحد پولی ملی این کشور حذف و یک بار در میانه تابستان همان سال ۵ صفر دیگر از بولیوار پاک شد.

جمع‌بندی

جست‌وجو در منابع معتبر تایید می‌کند که ریال ایران در حال حاضر در میان صد و هفتاد و یک ارز معتبر و رایج در دنیا، کم‌ارزش‌ترین پول ملی محسوب می‌شود. حتی اگر نرخ رسمی دلار ۴۲۰۰ تومان را هم مبنای محاسبه قرار دهیم نرخ برابری پول ملی با یک دلار آمریکا در ایران، دو برابر بیشتر از «دانگ» ویتنام، دومین واحد پول کم‌ارزش دنیا است. 

در صورت تغییر واحد پول ملی به تومان و حذف چهار صفر جایگاه ایران در جدول تغییر خواهد کرد، البته در این میان تحولات قیمت ارز در ایران نقش تعیین‌کننده‌ای خواهد داشت. 

در این محاسبات ارزش پول ملی کشورهایی مانند زیمبابوه و ونزوئلا در نظر گرفته نشده‌اند. پول ملی در کشورهای گرفتار ابر تورم و تغییرات پیاپی یا به طور رسمی منسوخ شده و یا در داخل مرزهای این کشورها نیز از مبادلات حذف شده است. 

با این حساب فکت‌نامه به این جمله که «ریال ایران کم‌ارزش‌ترین پول ملی رایج در دنیا است» نشان «درست» می‌دهد.

توضیح: 

برخی مخاطبان نکاتی را در مورد گزارش اخیر فکت‌نامه درباره «ارزش واحد پول ملی» تذکر داده‌ و ایراد گرفته‌اند چرا برای محاسبه ارزش پول، از «نرخ برابری» بجای «قدرت خرید» استفاده شده است. در این چند خط توضیح داده‌ایم چرا؟

در این گزارش، ما نه «قدرت خرید» و نه «ارزش پول»، بلکه ارزش «واحد پول» را مقایسه کرده‌ایم. واحد پول» ایران «ریال» است که ارزش و قیمت مشخصی دارد. نرخ برابری «ریال» یا همان واحد پول ملی ایران با دلار آمریکا» کمتر از واحد پول ملی کشورهای دیگر است. اگر واحد پول ایران تغییر کند، قطعا نتیجه متفاوت خواهد شد، اما این به خودی خود تغییری در قدرت خرید ایجاد نخواهد کرد. 

قدرت خرید به عوامل مختلف خرد و کلان اقتصادی، از همه مهم‌تر نسبت تورم و تولید بستگی دارد. مهم‌ترین فایده اصلاح واحد پول ملی اصلاح پول ملی، روان کردن کار حسابداری و کاهش هزینه آن است که می‌تواند نقش مفید و موثری در انضباط مالی ایفا کند.

برای محاسبه «ارزش پول» روش‌‌‌های متعددی وجود دارد. تفاوت این روش‌ها بستگی به معیار ثابتی دارد که ارزش پول با آن سنجیده می‌شود. این معیار می‌تواند دلار آمریکا باشد، طلا باشد، یک قوطی نوشابه کوکاکولا یا یک ساندویچ همبرگر مک‌دونالد یا یک کالا یا یک سبد کالای ثابت باشد. 

اینکه از چه معیاری استفاده کنیم بستگی به این دارد که قرار است چه چیزی را مقایسه کنیم. معیار طلا و دلار ابزار خوبی برای سنجش ارزش «واحد پول ملی» است. کوکاکولا یا مک‌دونالد یا یک سبد ثابت کالا ابزار مناسبی برای سنجش و مقایسه قدرت خرید است که موضوع گزارش ما نبود و نیست. ما قرار بود به این سوال مشخص پاسخ دهیم که آیا «ریال ارزان‌ترین واحد پول دنیا است؟» بله. در حال حاضر ریال ارزان‌ترین و کم‌ارزش‌ترین واحد پول دنیا است که به دلیل ارزش پایین و نوسان‌های شدید، اعتبار خارجی خود را از دست داده است. حتما شنیده‌اید که در گذشته ریال ایران دست کم در منطقه ارز رایج معتبری بود، اما الان حتی در مناطق مرزی کشورهای همسایه هم به ندرت کسی حاضر است در ازای ریال ایران جنس یا خدمات ارائه کند. 

بحث «قدرت خرید» موضوع دیگری، خارج از حوصله این مقاله است. قطعا قدرت خرید در ایران بیشتر از بسیاری از کشورها و کمتر از بسیاری دیگر است. برای محاسبه و مقایسه تولید ناخالص داخلی و سرانه بر اساس قدرت خرید از ضریبی استفاده می‌کنند. 

با این حساب از نظر ما وجهی نداشت برای پاسخ به سوالی درباره ارزش واحد پول ملی ایران «ریال»، قدرت خرید را مقایسه کنیم. باز هم تاکید می‌کنیم ارزش واحد پول متفاوت از ارزش پول و قدرت خرید است. البته شاید بهتر بود این مساله در گزارش توضیح داده می‌شد تا اسباب سوتفاهم نشود. از این بابت پوزش می‌خواهیم.