ارتباط روزه‌داری با تقویت سیستم ایمنی بدن

کامران باقری لنکرانی، وزیر پیشین بهداشت در دولت نهم، در یک پیام ویدئویی در اینستاگرام گفته است: 

«مطالعات زیادی نشان داده که روزه‌داری با مدل اسلامی یعنی خوردن سحری و افطاری و حذف وعده غذایی ناهار باعث بهبود سیستم ایمنی بدن می‌شود.»

/

او در ادامه به عادت غذا خوردن در سه وعده غذایی اشاره می‌کند و آن را پدیده‌ای مدرن می‌داند که باعث چاقی می‌شود و شانس بیماری‌های قلبی و عروقی و برخی سرطان‌ها را زیاد می‌کند. اما در مدل روزه‌داری اسلامی، بخشی از ذخایر زائد بدن زائد می‌شود و متابولیسم بدن از مصرف قند و تولید اسیدهای چرب به کیتون‌بادی‌ها تغییر می‌کند و این باعث پاکسازی در بدن رخ می‌دهد. 

او به عنوان نمونه به مقاله که سال گذشته در مجله «The New England Journal of Medicine» اشاره می‌کند که آثار روزه‌داری را بررسی کرده است. 

 

بررسی منبع معرفی شده

برای درستی‌سنجی گفته وزیر پیشین بهداشت ایران پیش از هر چیز سراغ منبعی که او معرفی کرده رفتیم. 

اشاره آقای باقری‌لنکرانی به مقاله‌ای است با عنوان «Effects of Intermittent Fasting on Health, Aging, and Disease» که در تاریخ ۲۶ دسامبر ۲۰۱۹ (۵ دی ۱۳۹۸) در نشریه NEJM منتشر شده است. 

در این مقاله اشاره‌ای به روز‌ه‌داری اسلامی و مذهبی نشده است، بلکه آثار روزه متناوب یا امتناع از خوردن غذا در دوره‌های طولانی روی موش‌ها و انسان‌ها بررسی شده است.

مدلی که در این مقاله بررسی شده «روزه متناوب» (Intermittent Fasting) است که متفاوت از مدل روز‌ه‌داری اسلامی است. در این مدل افراد فقط در یک زمان مشخصی غذا می‌خورند و در بقیه ساعات روز به جز آب از خوردن و نوشیدن خودداری می‌کنند. 

روزه‌‌داری مذهبی، از جمله روزه‌داری اسلامی را هم می‌توان ذیل این نوع الگوی غذایی برشمرد، با این توضیح که این الگو تنها در یک دوره خاصی از سال به مدت یک ماه آن هم با طول زمان متفاوت (از ۸ ساعت تا بیش از ۲۰ ساعت بسته به فصل و موقعیت جغرافیایی) پیاده می‌شود، در حالی که در این مقاله «روزه متناوب» خودداری از خوردن تا ۱۸ ساعت به مدت دو روز در هفته به طور دائمی است. 

نشریه هفتگی NEJM جزو نشریات معتبر در زمینه انتشار مقالات پزشکی است، ما نمی‌دانیم آیا مقالات معتبر دیگری نظریات مطرح شده در این مقاله را رد می‌کنند یا نه، اما می‌دانیم این مقاله ربطی به «روزه‌داری با مدل اسلامی» ندارد، بلکه درباره تغییر عادت غذایی در دوره‌ای متناوب است. 

 

اما آیا روز‌ه گرفتن برای سیستم ایمنی بدن مفید است یا مضر

سایت گمانه پنج سال پیش مقاله‌ای با عنوان «تاثیر روز‌داری بر سلامتی چیست» منتشر کرده است و به تعدد مقالات مختلف و گوناگون در این زمینه اشاره کرده است. در مقدمه این مقاله نوشته شده:

«در علوم تجربی (مثل پزشکی) برای اینکه بتوان رابطه بین دو متغیر را بررسی کرد، ابتدا نیاز است که هر دو متغیر مستقل و وابسته، به طور دقیق تعریف شوند. در این‌حالت «روزه گرفتن» متغیر مستقل و «سلامت» متغیر وابسته است.

از آنجایی‌که متغیر مستقل (یعنی روزه گرفتن) تعریف ثابت و معینی ندارد، نمی‌توان نتایج بررسی روی آن را تعمیم داد. برای مثال وقتی می گوییم «روزه گرفتن» منظورمان روزه گرفتن خانمی با وزن ۵۰ کیلوگرم در تیرماه در عربستان است، یا مردی با ۸۰ کیلو گرم وزن در دی‌ماه در انگلستان؟ در واقع از آنجایی‌که شرایط محیطی، توانایی جسمی، سابقه و نوع بیماری‌های افراد، مدت زمان گرسنگی و تشنگی ثابت نیستند، نمی‌توان به طور دقیق و جامع در مورد تاثیر روزه‌داری بر سلامتی (چه مثبت ، چه منفی) اظهارنظر کرد.

از سوی دیگر،سلامتی (متغیر وابسته) هم یک واژه کلی است. باید به طور دقیق مشخص کرد که در مورد کدام بیماری یا ارگان خاص صحبت می‌کنیم و منظورمان از اثر سلامتی روزه بر آن اندام خاص چیست.»

در این مقاله به نمونه‌هایی هم از مقالاتی که در فواید و مضرات روزه‌داری اشاره نوشته شده اشاره کرده است و دست آخر گفته شده روز گرفتن یا نگرفتن یک تصمیم شخصی و اعتقادی است و تاثیر آن روی سلامتی افراد بستگی به شرایط جسمی و محیطی دارد، بنابراین نمی‌توان نسخه کلی برای آن پیچید. 

 

بررسی مقالات 

اما صرف نظر از این موارد آیا در نشریات معتبر علمی، مقاله‌ای وجود دارد که مدعی تاثیر مثبت و کلی روزه‌داری اسلامی روی سیستم ایمنی باشد؟

پاسخ سوال مثبت است، اما با ذکر این توضیح که تعداد این مقالات بسیار کم است و همین تعداد کم هم عمدتا توسط نویسندگان مسلمان نوشته شده‌اند. 

ما واژه‌های «ramadan» (رمضان) و «immune» (ایمنی) را در کتابخانه دیجیتال مرکز ملی اطلاعات زیست‌فناوری آمریکا را جست‌وجو کردیم. در نتیجه ۱۳۴ مقاله ظاهر شد که تعداد عمده‌ای از آنها مقالاتی بودند که نام خانوادگی نویسنده‌‌ «Ramadan» بوده و به همین دلیل در نتایج جست‌وجو آمده‌اند. مقالاتی هم که در متن چکیده آنها از واژه‌های رمضان و ایمنی استفاده شده هم موضوعات مختلفی را در برمی‌گیرند، اما تقریبا همه آنها توسط نویسندگان مسلمان نوشته شده بودند.

دایره جست‌وجو را بازتر کردیم و به جای «ramadan» از کلید واژه «fasting» استفاده کردیم که به معنای عام روزه‌داری و نه لزوما روزه‌داری مذهبی است. نتایج جست‌وجو بالغ بر ۲هزار مقاله بود. اما واژه fasting لزوما بار مذهبی ندارد، به خصوص در این مقالات اشاره بسیار محدود و اندکی به روزه‌داری به شیوه مسلمانان یا سایر ادیان شده است. ما واژه‌های «Islam» ،«Muslim» یا «religious» تکرار کردیم در نتیجه تعداد مقالات در حد ۳ تا ۵ مقاله کاهش یافت.

برای مقایسه به جای کلمه «fasting» از واژه‌های «losing weight» و «immune» در جست‌وجو استفاده استفاده کردیم این بار در جست‌وجو بیش از ۶۲۰۰ مقاله پدیدار شد. طبعا موضوع همه این مقالات متفاوت است، اما نشان می‌دهد که حجم تحقیقات درباره ارتباط کاهش وزن و سیستم ایمنی چقدر بیشتر از تحقیقات درباره روزه‌داری عام و چقدر بیشتر از تحقیقات درباره روزه‌داری مذهبی است

با این حساب و می‌توان نتیجه گرفت موضوع ماه رمضان و روز‌ه‌داری اسلامی دست‌کم از نظر تعداد مقاله موضوع چندان جالبی در مقایسه با روز‌داری عام (خودداری از غذا خوردن) و کاهش وزن و رژیم غذایی نیست و توجه پژوهشگران را به خود جلب نکرده است. 

 

تنها مقاله ایرانی درباره ارتباط روزه و سیستم ایمنی چه می‌گوید؟

این موضوع حتی در بانک مقالات پزشکی ایران هم مشهود است. ما کلمات «روزه» و «سیستم ایمنی» را در این بانک جست‌وجو کردیم. در نتیجه ۱۱ مقاله پیدا شد که در ۱۰ مورد از آنها واژه «روزه»‌ به معنای دیگری به کار رفته است. مثلا مقاله «سنجش تومورزایی سلول‌های بنیادی...» به این دلیل در نتایج جست‌وجو  آمده که در آن واژه «موش ۳-۵ روزه» به کار رفته است. 

بنابراین در بانک مقالات پزشکی ایران که در آن بیش از ۲۵۳ هزار مقاله بارگذاری شده، تنها در یک مقاله به ارتباط «روزه‌داری» و «سیستم ایمنی» اشاره شده است. عنوان این مقاله «تأثیر روزه‌داری بر فاکتورهای بیوشیمیایی خون مرتبط با سیستم ایمنی در فصل تابستان» است که در سال ۱۳۹۴ در نشریه علوم پزشکی قم منتشر شده است. 

ما این مقاله را دقیق مطالعه کردیم. در این مقاله وضعیت ۷۵ روزه‌دار در فصل تابستان بررسی شده و نتیجه نشان می‌دهد متوسط قند خون افراد در پایان ماه رمضان پایین آمده و فاکتورهای بیوشیمیایی C3، C4 و کورتیزول اندکی افزایش یافته است. اما اختلاف در میزان پروتئین لپتین و شاخص توده بدنی در زنان و مردان تفاوت معناداری نکرده است. میانگین تعداد گلوبول‌های سفید و قرمز هم بعد از پایان ماه رمضان اندکی کاهش پیدا کرده است.

اگرچه نویسندگان مقاله در پایان با احتیاط نوشته‌اند که «به نظر می‌رسد روز‌داری در تقویت سیستم ایمنی موثر باشد» اما داده‌هایی که در متن مقاله آمده چندان تناسبی با این نتیجه‌گیری ندارد. 

 

جمع‌بندی

آن طور که جست‌وجوهای ما نشان می‌دهد این گزاره که «روزه‌داری ‌سبب تقویت سیستم ایمنی بدن می‌شود‌» پشتوانه علمی محکم و معتبری ندارد. مقالات محدودی در این باره نوشته شده که نه از نظر تعداد و کمیت و نه نظر کیفیت چندان قابل توجه و اعتنا نیست. 

مقاله‌ای که آقای باقری‌لنکرانی به آن استناد کرده، اگرچه در یک نشریه معتبر علمی منتشر شده، اما ارتباطی با روزه‌داری به شیوه مسلمانان ندارد، بلکه موضوع آن تغییر سبک تغذیه و امتناع از خوردن و نوشیدن هر چیزی غیر از آب به صورت متناوب مثلا دو روز در هفته است. این ربطی با الگوی زمانی و احکام خوردن و آشامیدن روزه‌داری اسلامی ندارد.

جست‌وجوهای ما در بانک مقالات داخلی و خارجی نشان می‌دهد اصولا تعداد مقالاتی که در آنها از  واژه‌های «روزه‌داری» و «سیستم ایمنی» استفاده شده بسیار معدود و انگشت‌شمار است. به عنوان نمونه تنها مقاله موجود در بانک مقالات علوم پزشکی ایران را هم به دقت خواندیم و بررسی کردیم و در این مقاله هم چیزی که نشان دهد روزه‌داری باعث تقویت سیستم ایمنی بدن می‌شود پیدا نکردیم.

اما این به معنی این نیست که این ادعا به طور مطلق نادرست است. مقالات علمی زیادی وجود دارند که نشان می‌دهند کاهش وزن و تغییر الگوی تغذیه در تقویت سیستم ایمنی بدن انسان موثر است، ممکن است این تاثیر شامل حال بعضی افرادی مسلمان که در ماه رمضان روزه‌ می‌گیرند هم بشود، به همان نسبت که ممکن است اثرات تشنگی و کم‌آبی باعث تشدید بیماری‌ها و کاهش ایمنی بدن در بعضی افراد دیگر شود. 

از سوی دیگر چنانکه گفته شد تاثیر روزه‌داری قطعی نیست و متغیرهای وابسته زیادی دارد که باعث کاهش وزن و تنظیم رژیم غذایی برای یک نفر و آسیب برای شخص دیگری می‌شود. 

با این اوصاف ما ضمن اینکه ارجاع وزیر پیشین بهداشت به «تحقیقات علمی» را گمراه‌کننده می‌دانیم اما به دلیل عدم قطعیت از اظهار نظر قطعی درباره این گزاره که «روزه‌داری ‌سبب تقویت سیستم ایمنی بدن می‌شود‌» خودداری می‌کنیم و به آن نشان «غیر قابل اثبات» می‌دهیم.