مقایسه مصرف داروهای ضدافسردگی در ایران و اروپا

خبرگزاری ایسنا روز پنج‌شنبه ۹ آبان ۱۳۹۸، به نقل از علی‌اکبر حقدوست، معاون پیشین وزیر بهداشت و رئیس پژوهشکده آینده‌پژوهی سلامت نوشته‌اند:

«یک سوم مردم اروپا داروهای ضدافسردگی مصرف می‌کنند و در کشور ما این وضعیت بدتر است.»

در این گزارش، دکتر حقدوست، نماینده شورای عالی بیمه سلامت معرفی شده و گفته شده او این صحبت‌ها را در «همایش بیمه سلامت» در کرمان، بیان کرده است. با توجه به تخصصی بودن زمینه بحث و به احتمال خطای خبرنگار در زمان تنظیم خبر، تلاش کردیم آن را با منابع دیگر مطابقت دهیم که دیدیم مشابه همین صحبت در خبرگزاری رسمی جمهوری اسلامی، ایرنا هم منتشر شده است. 

برای اطمینان از طریق آدرس ایمیل شخصی و کاری آقای‌حق‌دوست، از او درباره منبع گفته‌اش سوال کردیم. او در پاسخ گفت: 

«در مورد اروپا بر اساس گزارشات سالانه OECD است. در مورد ایران من چنین جمله‌ای را نگفته‌ام و بر اساس آماری که قبلا شنیده بودم میزان مصرف داروهای ضد افسردگی و اضطراب در ایران بسیار کمتر است که دو دلیل دارد اول آن که میزان بیماری‌ها و تشخیص آنها کمتر است و دوم اینکه تمایل به مصرف داروها در ایران کمتر است.»

معاون پیشین وزیر بهداشت همچنین به ما گفت برای اطمینان از همکارانش که در جلسه حضور داشته‌اند پرسیده تا مطمئن شود اشتباهی جمله‌ای به این مضمون نگفته که آمار مصرف داروهای ضدافسردگی در ایران بیش از کشورهای اروپایی است. 

در ادامه از او درباره نتایج جست‌وجو و تحقیقات‌مان درباره مصرف داروی ضد افسردگی در اروپا  هم سوال کردیم که توضیحاتی ارائه شد. این توضیحات را در ادامه گزارش خواهید خواند.

با توجه به توضیح آقای حق‌دوست و تکذیب بخش دوم جمله، ما این جمله را نه به عنوان ادعای مطرح شده از سوی یک شخص، بلکه به عنوان جمله‌ای که در رسانه‌ها منتشر شده درستی‌سنجی می‌کنیم؛ جمله‌ای که باید دید چقدر با آمارهای معتبر و رسمی همخوانی دارد. 

۱- آمار مصرف داروهای ضد افسردگی در کشورهای اروپایی چقدر است؟

پیش‌ از هر چیز ما منبعی پیدا نکردیم که آمار مصرف داروهای ضدافسردگی را در همه کشورهای جهان داشته باشد. اما به طور مشخص سازمان همکاری و توسعه اقتصادی، آمار تفکیکی مصرف دارو، از جمله داروهای ضدافسردگی را در مرکز داده‌های OECD خود در دسترس عموم گذاشته است. 

بر اساس این گزارش بیشترین آمار مصرف داروهای ضدافسردگی در کشورهای عضو این سازمان در کشورهای ایسلند، کانادا و استرالیا است. میزان مصرف این داروها به ازای هر هزار ایسلندی ۱۴۵ دُز است. اگر فرض کنیم همه مصرف‌کنندگان به طور روزانه یک دُز داروی ضد افسردگی مصرف کنند، می‌توانیم به این نتیجه تقریبی برسیم که ۱۴.۵درصد ایسلندی‌ها از این داروها استفاده می‌کنند. این آمار در کانادا و استرالیا تقریبا ۱۱درصد است. آمار مصرف این دارو در پرتغال، بریتانیا و سوئد هم نزدیک ۱۱درصد است. در اسپانیا حدود ۸درصد، در آلمان کمتر از ۶درصد و در فرانسه حدود ۵درصد است. در انتهای جدول رده‌بندی کشور لتونی قرار دارد که میزان مصرف این دارو به ازای هر هزار نفر تنها ۱۵ دُز است. یعنی به فرض مصرف هر نفر یک دُز در روز، ۱.۵درصد مردم این کشور داروی ضدافسردگی استفاده می‌کنند.

نقشه اینتراکتیو زیر میزان مصرف داروهای ضدافسردگی را در بعضی کشورهای عضو سازمان همکاری و توسعه اقتصادی نشان می‌دهد. اطلاعات مورد استفاده در این نقشه در جدول انتهای این گزارش آمده است: 

بیشینه مصرف داروهای ضدافسردگی در کشورهای سازمان همکاری و توسعه اقتصادی 

دُز روزانه به ازای هر هزار نفر

منبع: سازمان همکاری و توسعه اقتصادی (OECD)

با این اوصاف به نظر می‌رسد بخش اول ادعای مطرح شده دستکم با آمارهای سازمان همکاری و توسعه اقتصادی همخوانی ندارد. 

ما در این‌باره از آقای حقدوست سوال کردیم. پاسخ او چنین بود: 

«این آمار نشان می‌دهد که به ازای هر هزار نفر در هر روز چند دُز دارو مصرف می شود. طبیعی است که همه افراد مصرف کننده ۳۶۵ روز سال که مصرف دارو ندارند. یعنی یک نفر ممکن است یک دور درمان ۳ ماه دارو مصرف و قطع کند و نفر دیگری مصرف را شروع کند. وقتی در یک سال نگاه می کنید یک سوم مردم برای چند روزی هم که شده دارو مصرف کرده‌اند.»

بله ممکن است. برای همین سعی کردیم ببینیم آیا آمار دیگری در این باره هست. در بانک داده‌های OECD چیزی پیدا نکردیم، اما در جریان جست‌وجو به تحقیقی برخوردیم که در سال ۲۰۱۵ میلادی در مجله «The British Journal of Psychiatry» منتشر شده است. این مقاله آمار مصرف داروهای ضدافسردگی را در ۲۷ کشور اروپایی، بر اساس روش آمارگیری بررسی کرده است. یافته‌های این تحقیق نشان می‌دهد چیزی حدود ۷.۵درصد جمعیت ۲۷ کشور اروپایی این تحقیق، در ۱۲ ماه گذشته، داروی ضدافسردگی مصرف کرده‌اند. بیشترین آمار مصرف، برای کشور پرتغال است که در آن نرخ مصرف داروی ضدافسردگی، بیش از ۱۵درصد است.

یافته‌های این تحقیق هم حتی نزدیک به نسبت یک سوم، (حدود ۳۳درصد) نیست. با این حساب به نظر می‌رسد تکلیف بخش اول درستی‌سنجی روشن است، حالا باید دید مصرف داروهای ضدافسردگی در داخل ایران چقدر است؟

۲- آمار مصرف داروهای ضد افسردگی در ایران چقدر است؟

پاسخ قطعی این سوال در حال حاضر مشخص نیست. یا دستکم برای ما ممکن نیست. البته می‌توان با مراجعه به آمارنامه دارویی کشور در سال ۱۳۹۶ و طبقه‌بندی داروهای ضدافسردگی بر اساس نام ژنریک داروها، برآوردی از میزان فروش آنها در ایران و در نهایتا برآوردی از نرخ مصرف این داروها به دست آورد. 

این کار البته یک کار تحقیقی مفصل و زمان‌بر و تخصصی است که فعلا از عهده ما در فکت‌‌نامه خارج است. 

اما با استفاده از فکت‌های کمکی می‌توان به حد کافی مطمئن شد که این ادعا که «بیش از یک سوم ایرانی‌ها داروهای ضدافسردگی مصرف می‌کنند» درست است یا نه. 

یکی از این منابع کمکی پیمایش ملی سلامت روان است که خوشبختانه خلاصه نتایج آن در وب‌سایت دانشگاه علوم پزشکی یزد در دسترس است. این پیمایش در سال‌های ۱۳۸۹ و ۱۳۹۰ انجام شده است. در پیمایش اشاره‌ای به مصرف داروهای ضدافسردگی نشده اما به طور عام نسبت جمعیتی که از «خدمات بهداشتی درمانی» مرتبط با سلامت روان استفاده می‌کنند، برآورد شده است. هم مراجعه به پزشک عمومی و روان‌پزشک برای مشکلات سلامت روان (از جمله افسردگی و انواع اختلال خلقی) و همین طور مراجعه مستقیم به داروخانه برای تجدید نسخه مصداق استفاده از خدمات بهداشتی درمانی معرفی شده است. 

بر اساس یافته‌های این گزارش، در طول یک سال فقط ۱۵.۶درصد جمعیت ۱۵ تا ۶۴ ساله از این خدمات بهداشتی درمانی استفاده می‌کنند. این در حالی است که همه این ۱۵.۶درصد لزوما داروی ضد افسردگی، آن هم به طور مرتب مصرف نمی‌کنند، چنانکه در همین تحقیق گفته شده حدود نیمی از افرادی که از خدمات بهداشتی درمانی سلامت روان استفاده می‌کنند از «حداقل درمان کافی» بهره‌مند شده و نیمی دیگر نمی‌شوند. 

جمع‌بندی

رسانه‌های ایران روز پنج‌شنبه نهم آبان ۱۳۹۸ از علی‌اکبر حقدوست، معاون پیشین وزیر بهداشت و رئیس پژوهشکده آینده‌پژوهی سلامت نقل کردند: «یک سوم مردم اروپا داروهای ضدافسردگی مصرف می‌کنند و در کشور ما این وضعیت بدتر است.»

آقای حقدوست در گفت‌وگو با فکت‌نامه بخشی از جمله نسبت داده شده به خود را تکذیب کرد. با این حال ما تلاش کردیم برای پرهیز از نشر اطلاعات نادرست، صحت و سقم آنچه در رسانه‌ها منتشر شده،  صرف نظر از اینکه گوینده‌اش کیست، بررسی کنیم.

تحقیقات فکت‌نامه نشان می‌دهد بخش اول جمله بر خلاف داده‌ها و آمارهای معتبری است که از سوی نهادهایی مانند سازمان همکاری و توسعه اقتصادی به طور عمومی منتشر شده است. نه فقط این آمار بلکه یافته‌های تحقیقات پراکنده هم نشان می‌دهد، نرخ مصرف روزانه داروهای ضدافسردگی در کشورهای اروپایی، عمدتا بین ۵ تا ۱۰درصد و در کشورهایی مانند ایسلند و پرتغال که به نسبت مصرف بالایی دارند بین ۱۱ تا ۱۵درصد است. 

از آن سو ما هیچ آمار قطعی از میزان مصرف داروهای ضد افسردگی در ایران پیدا نکردیم، اما یافته‌های آخرین پیمایش سلامت روان در ایران نشان می‌دهد، نرخ استفاده از کل خدمات بهداشتی و درمانی برای انواع مشکلات مرتبط با سلامت روان (شامل مراجعه به داروخانه برای تهیه دارو)، حدود ۱۵درصد است که تازه از این میان فقط به نیمی خدمات «به اندازه کافی» می‌رسد. با این اوصاف می‌توان مطمئن بود که نرخ مصرف داروی ضد افسردگی در ایران حتی نزدیک به نسبت یک سوم هم نیست. 

با این اوصاف می‌توان گفت، این جمله‌ که در رسانه‌های رسمی ایران منتشر شده، با این مضمون که «یک سوم مردم اروپا داروهای ضدافسردگی مصرف می کنند و مصرف در ایران از این هم بیشتر است» نادرست و مغایر آمارهای معتبری است که از سوی سازمان‌های بین‌المللی منتشر می‌شوند.