آیا فضای کسب‌وکار در ایران بهبود یافته است؟

فرهاد دژپسند وزیر امور اقتصاد و دارایی، روز ۵ آبان ۱۳۹۸ که به منظور شرکت در جلسه ستاد فرماندهی اقتصاد مقاومتی استان خراسان به مشهد سفر کرده در جمع خبرنگاران ارتقای یک رتبه‌ای ایران و رسیدن به رتبه ۱۲۷ در شاخص بهبود محیط کسب‌وکار، را مثبت ارزیابی کرده و گفته: 

«پس از چند سال تنزل رتبه در این شاخص، این ارتقای رتبه با توجه شرایط تحریمی بسیار ارزشمند است، زیرا در تمام دنیا، در شرایط مشابه، محدودیت‌ها و سخت گیری‌ها بر محیط کسب‌وکار افزایش می‌یابد ولی با این وجود بحمدالله توانستیم عملکرد خوبی را از خود برجای بگذاریم.» 

او ابراز امیدواری کرده که با اقدامات صورت گرفته سال آینده شاهد یک جهش در بهبود محیط کسب‌وکار کشور باشیم.

آیا شاخص فضای کسب‌وکار در سال ۹۸ به نسبت سال قبل بهتر شده است؟ نهادهای بین‌المللی چه می‌گویند؟ فکت نامه در این گزارش این پرسش را مورد کنکاش قرار می‌دهد.

سایت روحانی‌سنج پیش از این در بررسی وعده‌های انتخاباتی حسن روحانی، وعده «بهبود شرایط محیط کسب‌وکار برای ایجاد اشتغال و کاهش بیکاری» را مورد بررسی قرار داده و آورده بود: «بر اساس آخرین گزارش کسب‌وکار بانک جهانی، جایگاه کلی ایران در سال ۲۰۱۸ به نسبت سال قبل هشت پله و به نسبت سال ۲۰۱۶، ده پله سقوط کرده است. این سومین سال پیاپی است که رتبه ایران رو به کاهش گذاشته است. بر اساس برآوردهای کارشناسان تهیه کننده این گزارش در ۶ سال گذشته تنها در سال‌های ۲۰۱۵ و ۲۰۱۶ میلادی شرایط کسب‌وکار در ایران سیر صعودی داشت، اما این روند بعد از سال ۲۰۱۶ متوقف شده و منحنی‌ها سیر نزولی پیدا کرده‌اند.»

 

گزارش ۲۰۲۰ بانک جهانی چه می‌گوید؟

براساس گزارش کسب‌وکار سال ۲۰۲۰ بانک جهانی که هفته پیش منتشر شد، ایران با امتیاز کلی۵۸/۴۸ میان ۱۹۰ کشور در جایگاه صد و بیست و هفتم (۱۲۷) قرار دارد. در گزارش سال قبل ایران با امتیاز ۵۶/۹۸ در ردیف صد و بیست و هشتم (۱۲۸) قرار داشت. 

در سال ۲۰۱۸ امتیاز ایران ۵۶/۴۸ و رتبه ایران صد و بیست و چهارم (۱۲۴) بوده است. در سال‌های ۲۰۱۵ تا ۲۰۱۷ نیز امتیاز ایران به ترتیب ۵۷/۲۶، ۵۷.۴۴، ۵۶/۵۱ و رتبه ایران ۱۲۰، ۱۱۸، ۱۳۰ بوده است. (منبع گزارش‌های سالانه کسب‌وکار بانک جهانی)

با این اوصاف می‌توان نتیجه گرفت در ۶ سال اخیر با اینکه جایگاه ایران نوسان داشته است، اما امتیاز کلی ایران بین ۵۶ تا ۵۸ بوده و در واقع تغییر چندانی ندارد.

آن طور که در این گزارش آمده، تسهیل فرایند پر کردن اظهارنامه‌های مالیاتی به صورت آنلاین و سهولت نسبی فرایند کسب مجوز تجارت خارجی، از جمله اقدامات اصلاحی معرفی شده که باعث ارتقای امتیاز کلی کسب‌وکار ایران شده است. 

رتبه ایران در شاخص‌های مختلف 

بانک جهانی هر ساله با بررسی شاخص‌های کسب‌وکار در کشورهای مختلف جهان، رتبه هر کشور را مشخص می‌کند. راه‌اندازی کسب‌وکار، قوانین استخدام کارکنان، دریافت مجوزها، منابع انرژی،‌ تسهیلات بانکی، قوانین مالیاتی، تجارت بین‌المللی و … پارامترهایی است که در بررسی شاخص بازار کسب‌وکار مورد توجه قرار می‌گیرد.

این گزارش وضعیت کلی کسب‌وکار کشورهای مختلف را با امتیازدهی و رتبه‌بندی ۱۰ شاخص می‌سنجد. آن طور که در پروفایل ایران در سایت رسمی کسب‌وکار بانک جهانی آمده، بهترین رتبه ایران مربوط به «سهولت کسب جواز ساختمانی» و همین‌طور «ثبت املاک» است که در مقایسه این دو شاخص میان ۱۹۰ کشور ایران به ترتیب در جایگاه‌های هفتاد و سوم (۷۳) و هفتادم (۷۰) قرار گرفته است. 

در عوض از نظر «راه‌اندازی کسب‌وکار» ایران در میان ۱۰ شاخص بدترین رتبه را (۱۷۸ در میان ۱۹۰ کشور) دارد. 

 

امتیاز و رتبه ایران در شاخص‌های ده گانه/ برگرفته از صفحه پروفایل ایران در سایت رسمی کسب‌وکار بانک جهانی

از نظر امتیاز، بالاترین امتیاز (۷۱/۲ از ۱۰۰) مربوط به «سهولت کسب جواز ساختمانی» است. پایین‌ترین امتیاز (۴۰ از ۱۰۰) اما مربوط به «حمایت از سرمایه‌گذاران خرد» است. از نظر اعتباری هم امتیاز ایران بیشتر از ۵۰ از ۱۰۰ نیست. 

 

وضعیت ایران در مقایسه با کشورهای همسایه

وضعیت کسب‌وکار در ایران در مقایسه با کشورهای همجوار بسیار وخیم است به‌طوری‌ که تنها ۵ کشور لبنان، عراق، افغانستان، سوریه و یمن که در وضعیت ناامنی و نزاع داخلی و بین‌المللی به سر می‌برند وضعیت بدتری دارند، دیگر کشورهای پیرامون ایران اوضاع به مراتب بهتری دارند. گرجستان بهترین کشور پیرامون ایران در جدول شاخص کسب‌وکار است. رتبه و نمره ۱۴ کشور پیرامون ایران که وضعیت بهتری دارند به شرح جدول زیر است:

 

گفتنی است در سال گذشته وضعیت کشور پاکستان از ایران بدتر بود ولی امسال این کشور پیشرفت قابل توجهی داشته و از رتبه ۱۳۶ به رتبه ۱۰۸ ارتقاء یافته است.

براساس گزارش بانک جهانی ۶ کشور همجوار ایران (عربستان، اردن، بحرین، تاجیکستان، پاکستان و کویت) بیشترین پیشرفت را تجربه کرده‌اند و در میان ۱۰ کشوری اول پیشرفت فضای کسب‌وکار قرار دارند.

۱۰ کشوری که امسال بیشترین پیشرفت را در گزارش کسب و کار داشته‌اند/ برگرفته از گزارش کسب‌وکار ۲۰۲۰ 

 

جمع‌بندی

آن طور که تحقیقات فکت‌نامه نشان می‌دهد، تغییر محسوسی در جایگاه و امتیاز ایران صورت نگرفته است. ارتقای یک پله‌ای جایگاه ایران در رده‌بندی کسب‌وکار جهانی، مطلقا به معنی بهبود وضعیت کسب‌وکار نیست. 

این گزارش صرفا عوامل محیطی مانند سهولت ثبت شرکت‌ها یا کسب مجوزها را در نظر دارد که ارتباطی باتحریم‌ها، رکود اقتصادی و محدود شدن تجارت خارجی ندارد. 

از سوی دیگر آن طور که از سابقه ایران در گزارش‌های محیط کسب‌وکار پیدا است، در سال‌های اخیر امتیاز کلی ایران تغییر چندانی نداشته و در حد ۲ واحد (از ۱۰۰ نمره) نوسان داشته است. بنابراین جایگاه ایران در سال‌های اخیر عمدتا تحت تاثیر تغییر وضعیت کشورهای دیگر بوده و کلا تغییر چندانی در وضعیت محیط کسب‌وکار ندارد.

آخرین گزارش کسب‌وکار بانک جهانی نشان می‌دهد، امتیاز ایران در گزارش امسال بانک جهانی ۵۸.۴۸ و رتبه ایران در میان ۱۹۰ کشور، صد و بیست و هفتم (۱۲۷) ارزیابی شده است. ایران پارسال با ۵۶.۹۸ امتیاز در جایگاه صد و بیست و هشتم (۱۲۸) قرار داشت.

همچنین مقایسه وضعیت ایران با کشورهای منطقه نشان می‌دهد تنها پنج کشور لبنان، عراق، افغانستان، سوریه و یمن رتبه شاخص کسب‌وکارشان از ایران در منطقه وخیم‌تر است. در عوض اوضاع بقیه کشورهای منطقه بهتر از ایران است. از جمله ۶ کشور همجوار ایران امسال در میان ۱۰ کشوری قرار دارند که بیشترین رشد را نسبت به سال گذشته داشته‌اند. 

با این اوصاف، فکت‌نامه ضمن تاکید بر اینکه وضعیت کلی کسب‌وکار در ایران تغییر محسوسی نکرده و با اشاره به اینکه طبق این گزارش وضعیت ایران به نسبت کشورهای منطقه تعریف چندانی ندارد، کلیت ادعای وزیر اقتصاد را مبنی بر پیشرفت یک پله‌ای ایران در رتبه‌بندی کسب‌وکار بانک جهانی تایید می‌کند، اما آن را «نشانه‌ای مثبت [از بهبود وضعیت کسب‌وکار] در شرایط تحریم» نمی‌داند. 

به همین دلیل به این گفته فرهاد دژپسند که «در گزارش کسب‌وکار بانک جهانی، رتبه ایران یک پله بالاتر رفته و در شرایط تحریمی این نشانه‌ای مثبت از بهبود فضای کسب‌وکار است» نشان نیمه‌درست می‌دهیم.