فکت‌ها درباره ماجرای ابتلای اهالی روستای چنار محمودی لردگان به ایدز
این مقاله به پیشنهاد و درخواست مخاطبان فکت‌نامه نوشته شده است.
ماجرای ابتلای تعداد زیادی از اهالی روستای چنار محمودی از توابع لردگان چهارمحال و بختیاری به ویروس HIV در روزهای گذشته خبرساز شده است.
روز چهارشنبه ۱۰ مهر ۱۳۹۸ رسانه‌های زیادی در داخل و خارج از ایران اخبار تجمع مردم در مقابل فرمانداری لردگان را منتشر کردند. معترضان می‌گفتند چند صد نفر از مردم روستا به دلیل استفاده از سرنگ‌های آلوده هنگام آزمایش خون به ویروس HIV مبتلا شده‌اند. در این میان مدیرکل دادگستری استان هم از بازداشت بهیار خانه بهداشت این روستا خبر داد و اعلام کرد «یکی از بهیارانی که در یکی از مراکز بهداشت کار می‌کرده است در زمانی که برای انجام آزمایشات از آنها خون می‌گرفته به جای اینکه برای هر فرد از یک سرنگ استفاده کند از سرنگ مشترک استفاده کرده است.»
پس از آن گزارش‌های زیادی در توضیح یا تکذیب اخبار منتشر شده در رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی منتشر شدند و برخی مقام های محلی و مسئولان وزارت بهداشت ادعاهای تازه‌ای را در این باره مطرح کردند.
درستی‌سنجی بسیاری از این ادعاها در این باره به دلیل عدم دسترسی به اطلاعات و منابع موثق امکان پذیر نیست. اما در این مقاله سعی کرده‌ایم برای روشن شدن نقاط مبهم ماجرا، با استناد به فکت‌های موجود به برخی از پرسش‌ها، پاسخ دهیم.
در پایان چند سوال هم از یک کارشناس پرسیده‌ایم و از او خواسته‌ایم تا دیدگاه خود را درباره این ماجرا با ما در میان بگذارد.
فکت‌ها
۱- تعداد افراد مبتلا به ویروس HIV چند نفر است؟
اعداد و ارقام متفاوتی در این باره منتشر شده است. از ۳۰۰ تا ۱۰ نفر. با این حال تنها یک عدد از سوی یک منبع رسمی اعلام شده است. محمد حسین قربانی عضو کمیسیون بهداشت و نماینده آستانه اشرفیه در مجلس دهم گفته است: «۲۶ نفر از مردم این روستا آلوده به ویروس ایدز شدند. این روستا حدود هزار و ۸۰۰ نفر جمعیت دارد که متاسفانه ۲۴۰ نفر آنان معتاد و ۲۰ نفر نیز معتاد تزریقی هستند.»
۲- آمار ایدز در روستای چنار محمودی و شهرستان لردگان چند برابر میانگین کشوری است؟
داده‌های آخرین سرشماری مرکز آمار ایران نشان می‌دهد جمعیت روستای چنار محمودی از توابع شهرستان لردگان در چهارمحال و بختیاری در آبان ۱۳۹۵، دقیقا ۱۴۹۸ نفر بوده است. مرکز آمار پیش‌بینی کرده جمعیت روستایی استان در سال ۹۸، حدود یک دهم درصد افزایش داشته باشد. به این ترتیب جمعیت این روستا در حال حاضر باید تقریبا چیزی در حدود ۱۵۰۰ نفر باشد.
اگر عدد ۲۶ مبتلا را فرض کنیم که دقیق و درست باشد، نرخ ابتلای به ایدز در این روستا ۱/۷ درصد است.
اما این آمار در کل کشور چقدر است؟
بر اساس گزارش پایش کنترل ایدز در ایران که به سازمان ملل ارائه شده تا پایان آذر ۱۳۹۶، تعداد ۲۴،۶۶۴ فرد زنده مبتلا به این بیماری در ایران شناسایی شده‌اند. در این میان ۵۹۸ نفر زیر ۱۵ سال سن داشته‌اند. بر اساس پیش‌بینی‌های جمعیتی مرکز آمار ایران، جمعیت کل کشور در سال ۹۶ برابر ۸۱ میلیون و ۷۰ هزار نفر است. با این حساب جمعیت افراد شناسایی شده مبتلا به ویروس HIV طبق آخرین آمار چیزی ۰/۰۳ درصد است. به تعبیری از هر ۱۰ هزار نفر ۳ نفر رسما مبتلا به این بیماری‌اند.
این البته فقط نقل آمار بیماران شناسایی شده است. در همین گزارش برآورد شده تعداد کل مبتلایان به این بیماری در سال ۲۰۱۷ میلادی (۹۷-۱۳۹۶) ۵۹،۵۳۱ نفر باشد. با این حساب هم نرخ ابتلا به ایدز در ایران ۰/۰۷ درصد یا ۷ در ۱۰ هزار نفر باشد.
با این اوصاف اگر عدد ۲۶ مبتلا را درست فرض کنیم، نرخ ابتلا به ایدز در روستای چنار محمودی، ۵۷ برابر بیشتر میانگین کشوری (بر اساس آمار مبتلایان شناسایی شده) شده است.
اگر تعداد مبتلایان را ۲/۴ برابر افراد شناسایی شده در نظر بگیریم باز هم نرخ ابتلا به ایدز در روستای چنار محمودی حدود ۲۵ برابر است.
این نسبت‌ها نشان‌دهنده وجود اپیدمی ایدز و وضعیت غیرعادی در روستای چنار محمودی در استان چهارمحال و بختیاری است.
۳- این افراد چه زمانی به ویروس آلوده شده‌اند؟
جواب این سوال به طور قطعی مشخص نیست. اما به نظر می‌رسد افراد مبتلا به ویروس HIV به تازگی شناسایی شده‌اند. ظاهرا از برخی مقام‌های محلی گفته‌اند «پرونده ابتلای تعدادی از اهالی لردگان به ایدز قدیمی است»، اما تحقیقات فکت‌نامه نشان می‌دهد دستکم تا پارسال نگرانی از شیوع ایدز در شهرستان لردگان وجود نداشته است.
روز ۱۷ آذر ۱۳۹۵، محسن آذرپور در جلسه کارگروه سلامت و امنیت غذایی استان، گفته بود: «حدود ۱۰ درصد از بیماران مبتلا به ایدز در استان شناسایی شده‌اند. تعداد افراد شناسایی شده ۷۸ نفر است که از این تعداد ۴۴ مورد از طریق رابطه جنسی، ۱۷ مورد به دلیل اعتیاد تزریقی، یک مورد به دلیل هم‌جنس‌گرایی، ۱۷ مورد از طریق همسر، هشت مورد نیز به دلایل نامشخص هستند. ۳۰ نفر از مبتلایان شناسایی شده به این بیماری در شهرکرد، ۲۹ نفر در فارسان، هشت نفر در اردل، ۶ نفر در بروجن، ۲ نفر در کیار، یک نفر در سامان، یک نفر در لردگان زندگی می‌کنند. در کوهرنگ هم تا کنون بیماری گزارش نشده است.»
در گزارش دیگری که آذر ۱۳۹۷ منتشر شده همین مقام مسئول گفته است: «با وجود جمعیت زیاد لردگان متاسفانه شناسایی بیماران HIV در این شهرستان اندک بوده و باید برای شناسایی این افراد تلاش بیشتری صورت گیرد.»
با این حساب مشخص است دستکم شناسایی افراد مبتلا به این بیماری مربوط به ماه‌های اخیر است. اما اینکه چه زمانی به ویروس HIV مبتلا شده‌اند هنوز مشخص نیست.
۴- آیا سرنگ‌های آلوده مرکز بهداشت عامل انتقال ویروس بوده است؟
جواب این سوال هم به طور قطعی مشخص نیست. در روزهای گذشته مردم محلی و مقام‌های قضایی موضوع سرنگ‌های آلوده را پیش کشیده‌اند. گفته شده این اتفاق به تازگی هنگام تست دیابت رخ داده است.
احمدرضا بهرامی، رئیس کل دادگستری استان چهارمحال بختیاری روز چهارشنبه دهم مهر ماه، از تشکیل پرونده قضایی برای و بازداشت بهیار مرکز بهداشت این روستا خبر داد و گفت: «یکی از بهیارانی که در یکی از مراکز بهداشت کار می‌کرده است در زمانی که برای انجام آزمایشات از آنها خون می‌گرفته به جای اینکه برای هر فرد از یک سرنگ استفاده کند از سرنگ مشترک استفاده می‌کرده است که در حال حاضر فرد مذکور در بازداشت به سر می‌برد.»
این گفته‌ها البته با واکنش و تکذیب مقام‌های دیگری همراه شد. از جمله می‌توان به نامه سعید نمکی، وزیر بهداشت به وزیر دادگستری اشاره کرد که روز پنج‌شنبه یازدهم مهر در خبرگزاری‌های ایران منتشر شد. وزیر بهداشت در این نامه ادعای سرنگ‌های آلوده را «خبر کذب» دانست و مدعی شد ماجرا کاملا برعکس آن چیزی است که گفته می‌شود.
«از چندی قبل با پیگیری یکی از بهورزان سخت کوش ما در یکی از روستاهای شهرستان لردگان استان چهارمحال و بختیاری مواردی از ابتلا به ویروس HIV شناسایی شد. جهت حفظ شئونات مردم منطقه به نحو کاملا محرمانه موضوع پیگیری و با آزمایشات گسترده موارد جدید ردیابی گشت که متاسفانه کانون آلودگی در معتادان تزریقی و افرادی با روابط نامطلوب شناخته شد. آرام و بی‌صدا این حرکت بیماریابی ادامه داشت تا امروز یکی از مقامات قضایی استان با ورود به موضوع و ابراز مطلب غیر کارشناسانه مبنی بر مقصر بودن بهورز روستا و آلودگی بیماران از طریق سرنگ آلوده توسط وی، اقدام به جلب این نیروی خدوم و زحمت‌کش نمود و غم انگیز آنکه رسانه های مغرض بیگانه به استناد به این اعلام نظر و رفتار عاری از هرگونه دیدگاه کارشناسی، خبر کذب آلودگی مردم یک روستا به دلیل قصور پرسنل مرکز درمانی و استفاده از سرنگ آلوده به ویروس ایدز را منتشر کرده‌اند.»
مرتضی خاتمی، نماینده مردم ماهنشان و نائب رئیس کمیسیون بهداشت در مجلس دهم، هم تقریبا روایت وزیر بهداشت را تایید کرده و گفته: «بنا بر اطلاع موثق، ابتدا در این روستا کانون خطری مشاهده شده و در راستای اقدامات پیشگیرانه از جمله برای اینکه معلوم شود میزان آلودگی چه میزان است، آزمایشاتی صورت گرفته است. این که در اثر حجامت یا تست دیابت ابتلا به این ویروس رخ داده، به نظر نمی‌رسد صحت داشته باشد و همواره در جریان بیماریابی احتمال پیدا کردن موارد بیشتری وجود دارد.»
به جز این مقام‌های دیگری، از جمله استاندار چهارمحال و بختیاری هم این خبر را تکذیب کرده‌اند.
۵- آیا ریسک انتقال ویروس از طریق سوزن آلوده پایین است؟
در این میان بحث‌هایی هم درباره ریسک پایین آلودگی با سوزن در شبکه‌های اجتماعی، در گرفته است. در سایت مرکز تحقیقات ایدز هم گفته شده خطر انتقال ویروس ایدز با سوزن ۰/۸ درصد است. ما سعی کردیم در منابع علمی خارجی (مانند این مقاله) هم جست‌وجو کنیم ببینیم منظور از سوزن چیست و آیا این ریسک به نسبت نحوه تزریق و آلودگی تفاوتی دارد. آلودگی و نوع تزریق مطرح شده که بیشتر ناظر به برخوردهای تصادفی و تزریق‌های غیر وریدی است که در مورد آزمایش خون صدق نمی‌کند.
به هر حال گزارش پایش کنترل ایدز در ایران که به سازمان ملل ارائه شده می‌گوید: تا الان ۶۲درصد مبتلایان شناسایی شده در ایران از طریق «تزریق با وسایل مشترک در مصرف کنندگان مواد» به ویروس HIV مبتلا شده‌اند. همچنین در این گزارش گفته شده بر اساس مطالعات انجام شده شانس ابتلا به ایدز در معتادان تزریقی ۱۳/۸ درصد است.
با این حساب می‌توان گفت صرف نظر از اینکه تزریق برای مقاصد درمانی یا مصرف مواد مخدر انجام شود، مسلما سوزن آلوده مهم‌ترین عامل انتقال ویروس ایدز در ایران است.
۶- آیا تا سه ماه نمی‌توان با آزمایش آلودگی به ویروس HIV را تشخیص داد؟
این سوال از آنجا مطرح شده که خبرگزاری مهر به نقل از یک منبع آگاه در وزارت بهداشت نوشت: «بیماری ایدز به وسیله سرنگ آلوده در مدت زمانی مثل سه ماه یا چهار ماه قابل تشخیص نیست.»
در دستورالعمل مشاوره و تشخیص HIV وزارت بهداشت که آخرین بار در سال ۱۳۹۶ ویرایش شده آمده است که اولین نشانه‌های مثبت شدن تست HIV ده، یازده روز بعد از وارد شدن ویروس به بدن پدیدار می‌شود. با این حال مراحل مختلفی باید طی شود که بعضا سه تا شش ماه طول می‌کشد تا به طور قطعی مشخص شود فردی مبتلا به بیماری ایدز نشده. بعضا این آزمایش‌ها برای اطمینان در دوره‌های مختلف تکرار می‌شود. اما این به معنی آن نیست که احتمال تشخیص آلودگی به ویروس و ابتلا به بیماری در فاصله‌ای کمتر از سه ماه وجود ندارد.
۷- آیا ممکن است جمعیت زیادی در یک منطقه به طور ناگهانی به ویروس HIV مبتلا شوند؟
جواب این سوال هم مثبت است. به عنوان نمونه می‌توان به مورد شهر راتودرو در پاکستان اشاره کرد. بر اساس گزارش رویترز که دهم خرداد امسال منتشر شده، از تاریخ ۵ اردیبهشت ۱۳۹۸ تا زمان انتشار گزارش نتایج تست HIV تعداد ۶۸۱ نفر، از جمله ۵۳۷ کودک در این منطقه مثبت اعلام شده بود. در این گزارش ۶۰ درصد مبتلایان بر اثر به دلیل استفاده از سوزن آلوده و انتقال خون آزمایش نشده به ویروس آلوده شده بودند.
جمعیت شهر راتودرو در سرشماری سال ۲۰۱۷ میلادی ۳۵۱،۵۸۴ نفر اعلام شده است.
۸- آیا می‌توان در پوشش آزمایش، بدون اطلاع یا رضایت کسی، از او آزمایش HIV گرفت؟
در دستورالعمل مشاوره و تشخیص HIV وزارت بهداشت که آخرین بار در سال ۱۳۹۶ ویرایش شده، اصول پنج‌گانه آزمایش HIV، «رضایت آگاهانه»، «مشاوره»، «حفظ محرمانگی»، «تست معتبر و صحیح» و «امکان برقراری ارتباط با سطوح ارائه دهنده خدمات مراقبت و درمان» معرفی شده‌اند.
در این دستورالعمل گفته شده، حتی در شرایط غربالگری هم نمی‌توان از کسی بدون اطلاع یا رضایت آزمایش گرفت. با این همه در در وضعیت «غربالگری عمومی» گفته شده «همه افراد بلا استثناء» باید آزمایش شوند. در متن دستورالعمل در مورد غربالگری عمومی نوشته شده: «این سیاست معمولا به صورت عام اعمال نمی‌شود، چون با اصل رضایت منافات دارد.»
نظر کارشناس
برای روشن‌تر شدن موضوع تلاش کردیم تا با استفاده از نظر یک کارشناس آگاه، موضوع را کمی روشن کنیم. دکتر کامیار علائی، رئیس انستیتوی بهداشت جهانی و آموزش بین‌الملل به سوال‌های فکت‌نامه این طور پاسخ داده است:
تا الان چه اطلاعاتی درباره ماجرای ابتلای اهالی روستای چنار محمودی داریم؟
در این ماجرا ابهام‌های زیادی وجود دارد و می‌توان مجموعه‌ای از خطاهای پیاپی را دید. معلوم نیست آزمایش دو ماه پیش برای تست قند بوده یا آزمایش HIV. اگر بیماران از این قضیه خبر نداشته‌اند این کار از نظر اخلاق پزشکی زیر سال است. نکته دوم اینکه چرا برای کسانی که نتیجه آزمایش‌شان مثبت اعلام شده مشاوره انجام نشده. نکته بعدی اینکه اظهارات ضد و نقیض و موضع‌گیری‌های وزارت بهداشت، حتی در گزارش تعداد افرادی که مبتلا به ویروس HIV شده‌اند. وجود ندارد. یک بار گفته شده ۱۰ نفر، یک بار ۲۶ نفر و… واینها عملا باعث افزایش ابهام‌ها شده است.
برخی مقام‌ها گفته‌اند « بیماری ایدز به وسیله سرنگ آلوده در مدت زمانی مثل سه ماه یا چهار ماه قابل تشخیص نیست.» آیا این حرف درست است؟
الان امکاناتی وجود دارد که بتواند با آزمایش زمان دقیق و نحوه ابتلا افراد به ویروس HIV را معلوم کرد. ما نمی‌دانیم چه آزمایش‌هایی انجام شده، اما برای روشن شدن ماجرا حتما باید یک گروه تحقیق مستقل روی افراد مبتلا شده آزمایش انجام دهند تا به طور دقیق منشاء و زمان آلودگی مشخص شود.
وزیر بهداشت گفته «جهت حفظ شئونات مردم منطقه به نحو کاملا محرمانه موضوع پیگیری و با آزمایشات گسترده موارد جدید ردیابی گشت که متاسفانه کانون آلودگی در معتادان تزریقی و افرادی با روابط نامطلوب شناخته شد.» نظر شما در این باره چیست؟
اولا آنچه می‌گویند محرمانه است حفظ اطلاعات شخصی بیماران است، وگرنه باید خود بیماران دقیقا در جریان وضعیت خود باشند و در شرایطی که افکار عمومی حساس و نگران شده، اطلاعات دقیق در اختیار جامعه قرار بگیرد.
نکته دوم اینکه به هر حال اتفاقی که در این روستا رخ داده طبیعی نیست. اگر حداقل عدد ۲۶ نفر را قطعی بدانیم با توجه به اینکه جمعیت روستا حدود ۱۵۰۰ نفر است، به این معنی است که ۲درصد جمعیت روستای چنار محمودی مبتلا به ویروس HIV شده‌اند، در حالی که بر اساس برآوردها شیوع ویروس HIV در جامعه ایران یک در هزار است. این نشان می‌دهد این میزان ۲۰ برابر وضعیت قابل انتظار است که نشان دهنده وضعیت غیرطبیعی است.
از سوی دیگر بر اساس گزارش‌ها حدود ۲ میلیون معتاد در ایران وجود دارد. برآورد ما این است که این آمار بیشتر و نزدیک ۴ میلیون است، یعنی چیزی حدود ۵ درصد جمعیت کل کشور که از این میزان بین ۱۵ تا ۲۰ درصد معتاد تزریقی‌اند. طبق برآوردها ۱۶ درصد معتادان تزریقی هم مبتلا به ایدز هستند. با توجه به جمعیت ۱۵۰۰ نفری این روستا جمعیت معتاد حدودا ۷۵ نفر، همان ۵ درصد و از این میزان افراد دچار اعتیاد تزریقی بین ۱۰ تا ۲۰ درصد بین ۷ تا ۱۵ نفر هستند که از بین آنها یک یا حداکثر دو نفر باید مبتلا به ویروس HIV باشند. بنابراین به نظر می‌رسد یک اتفاق غیرطبیعی رخ داده است و احتمالا عامل دیگری به جز اعتیاد تزریقی و روابط جنسی محافظت‌نشده وجود داشته است.
برخی گفته‌اند احتمال ابتلا به ویروس HIV از طریق سوزن بسیار کم است. این طور است؟
این در مورد ریسک انتقال ویروس در صورت برخوردهای تصادفی سوزن است و در مواردی مانند آزمایش خون صدق نمی‌کند. به هر حال بر اساس آمارهای وزارت بهداشت حدود ۶۵ درصد افراد مبتلا به ایدز از طریق اعتیاد تزریقی به ویروس آلوده می‌شوند. یعنی تنها یک سوم آنها از راه‌هایی غیر از اعتیاد تزریقی مبتلا می‌شوند. اگر این یک سوم را هم به دو نفری که قبلا گفتیم اضافه کنیم حداکثر، جمعیت معتادان تزریقی مبتلا به ویروس HIV باید در روستا حدود ۳ نفر باشد. بنابراین بروز موارد قابل توجهی از افراد مبتلا به ویروس HIV که گفته شده ۲۶ نفر است نشان دهنده وضعیت غیر متعارف است.
جمع‌بندی
چنانکه گفته شد رد یا تایید قطعی بسیاری از ادعاهای مطرح شده در این ماجرا، دلیل عدم دسترسی به اطلاعات و منابع موثق فعلا امکان پذیر نیست. تا اینجا فقط می‌توان با استناد به فکت‌های موجود به برخی از پرسش‌های کلی پاسخ گفت. این پاسخ‌ها اگرچه ابهامات را به طور کامل روشن نمی‌کند، اما ما را به واقعیت نزدیک‌تر می‌کند. چنانکه در آینده اخبار و اطلاعات دقیق و موثق منتشر شود و به طور عمومی در دسترس مردم و کارشناسان قرار بگیرد، این مقاله را به‌روز خواهیم کرد.