جایگاه ایران در صنعت ساخت پهپاد و جنگنده‌های نظامی

محمد اسلامی وزیر راه و شهرسازی، سوم مهر ۱۳۹۸ در مراسم ۷۰ سالگی دانشگاه صنعت هواپیمایی و در جمع دانشجویان جدید این دانشگاه، ایران را کشوری هواپیماساز معرفی کرده و مدعی شده ایران جزو پنج قدرت برتر پهپاد ساز دنیا است. محمد اسلامی گفته:

«هر چند در تمام این چهار دهه صنعت هوانوردی مورد سخت‌ترین تحریم‌ها قرار گرفت اما امروز در صنعت پهپاد جزو پنج کشور برتر دنیا هستیم و در بخش ساخت هواپیماهای مافوق صوت بین ۱۰ کشور اصلی دنیا قرار داریم.»

او در عین حال بر این نکته تاکید کرده که ایران در ساخت هواپیمای مسافربری، از دنیا عقب افتاده و گفته: «باید همپای هواپیمای نظامی حرکت کنیم و بتوانیم جاماندگی خود از ساخت هواپیماهای مسافری را جبران کنیم.»

جایگاه ایران در بین کشورهای تولید کننده پهپاد و جنگنده کجا است؟ آیا ایران در طول چهار دهه گذشته صنعت هواپیماسازی پیشرفت شگرفی کرده است؟ آیا در دنیا ایران به عنوان کشور هواپیماساز شناخته می‌شود؟ 

فکت‌نامه در این گزارش می‌کوشد با بررسی گزارش‌های معتبر بین‌المللی به این پرسش‌ها پاسخ دهد.

 

جایگاه ایران در میان کشورهای تولید کننده پهپاد کجا است؟

پهپاد (Unmanned Aerial Vehicle)، هواپیمای بدون خلبان یا پرنده هدایت‌پذیر از راه دور، سال‌ها است در صنایع نظامی و غیرنظامی مورد استفاده قرار می‌گیرد. اسرائیل اولین تولیدکننده پهپاد است اما این صنعت بیشتر به نام آمریکا شناخته می‌شود چراکه توسعه و تولید انبوه آن توسط آمریکا، این کشور را به عنوان اولین تولید کننده و صادرکننده پهپاد جهان معرفی کرد. 

اگر به تاریخچه ورود کشورها به تولید این صنعت که شروع واقعی آن به سال ۲۰۰۱ باز می‌گردد نگاه کنیم، آمریکا در صدر آن قرار دارد. در سال‌های بعد تعداد بیشتری از کشورهای جهان به این صنعت ورود کردند و سهمی از بازار جهانی را به خود اختصاص دادند.

اسرائیل و چین پس از آمریکا بزرگترین قدرت‌های جهانی در تولید پهپاد هستند. به طوری که پیش‌بینی‌ها از تداوم داشتن قدرت این سه کشور در یک دهه آینده نیز حکایت دارد.

تا سال ۲۰۰۶ تعدادی از کشورهای اروپایی همچون، فرانسه، ایتالیا، یونان، اسپانیا، سوئیس و سوئد به کشورهای تولید کننده پهپاد پیوستند. جمعی از کشورهای اروپایی شامل، فرانسه، آلمان، یونان، ایتالیا، هلند، لهستان و اسپانیا، در سال ۲۰۱۳ با هم توافق کردند که به طور مشترک روی طراحی و تولید پهپاد متمرکز شوند.

کشورهای اروپایی اگرچه قبل از ایران و روسیه به این صنعت ورود کردند ولی پیشرفت زیادی در تولید پهپاد به دست نیاوردند و به جای سرمایه‌گذاری در تولید پهپاد به واردات آن بیشتر علاقه نشان دادند.

ایران و روسیه از سال ۲۰۱۰ به جرگه تولید کنندگان پهپاد پیوستند.آن طور که کارشناسان مجله «نشنال اینترست»* برآورد کرده‌اند تا سال ۲۰۱۶ ایران بعد از آمریکا، اسرائیل و چین، چهارمین کشور سازنده پهپادهای مرگبار در جهان بوده است. 

با این همه در همین مقاله پیش‌بینی شده به زودی کشورهایی همچون هند، برزیل و کشورهای اروپایی در زمینه تولید پهپاد گوی سبقت را از رقبا ربوده و تبدیل به قدرت‌های برتر پهپاد ساز دنیا شوند. پاکستان، ترکیه، تایوان، امارات و دیگر کشورهای عمده در صنعت پهپاد هستند.

اندیشکده «New America» هم سازمان دیگری است که در این زمینه مطالعه و گزارش‌هایی را منتشر می‌کند.  نقشه زیر نشان می‌دهد که تا سال ۲۰۱۸ کدامیک از کشورهای جهان پهپاد تولید می‌کنند. 

نسخه اینتراکتیو این نقشه در منبع اصلی (New America)  قابل دسترسی است و وضعیت کشورهای سازنده هواپیمای بدون سرنشین به تفکیک هر سال مشخص است. 

 

در نقشه بالا مشخص است که تا سال ۲۰۱۰ حتی چین و روسیه هم در زمینه ساخت پهپاد نظامی فعالیت نداشته‌اند، اما ایران به همراه چند کشور اروپایی، آمریکا و کشورهای اسرائیل و امارات متحده عربی در در زمینه ساخت پهپادهای نظامی فعالیت داشته است. 

 

سهم ایران از بازار هواپیماهای بدون سرنشین چقدر است؟

آمریکا، اسرائیل و چین، اکثریت بازار پهپاد جهان را در دست دارند و به عبارتی سه کشوری هستند که با فاصله بسیار با دیگر کشورهای جهان، بیشترین فروش پهپاد را دارند. اگرچه گفته می‌شود که ایران، پهپادهای تولیدی خود را در اختیار نیروهای مقاومت در لبنان، سوریه و عراق گذاشته است اما تنها کشوری که نامش به عنوان خریدار پهپاد ایران آمده، ونزوئلا است. بنابراین می‌توان نتیجه گرفت که ایران به رغم اینکه در میان تولیدکنندگان پهپاد کشوری قدرتمند و جزو پنج کشور اول جهان به شمار می‌آید ولی در بازار پهپاد سهم بسیار ناچیزی دارد و طبیعتا درآمد چندانی از این صنعت ندارد. انگلستان و هند به رغم تولید پهپاد ولی عمده ترین وارد کننده این صنعت نیز به شمار می‌روند. 

نسخه اینتراکتیو نمودار بازار تجارت پهپاد منبع اصلی (New America)  قابل دسترسی است.

 

تولید جنگنده در ایران

ایران پیش از این با خرید حدود ۳۵۰ جنگنده، یکی از کشورهایی بود که بیشترین بمب‌افکن‌ها را در منطقه در اختیار داشت.  ولی به مرور با فرسوده شدن جنگنده هایش به تولید جنگنده در داخل روی آورد. نشنال اینترست در گزارشی جنگنده‌های تولید داخل ایران را کپی جنگنده‌های قدیمی به نام‌های اف ۱۴ اس، اف ۵ اس، اف ۴ اس، سوخو و میگ جی ۲۹ دانسته و یادآور شده است که ایران چند جی ۷ اس نیز از چین و چند میگ ۳۱ از روسیه در دهه ۹۰ از کشور چین خریداری کرده است. این گزارش می‌افزاید ایران در سال ۲۰۰۴ موفق می‌شود ۹ جنگنده به نام صاعقه و در سال ۲۰۱۸ جنگنده کوثر را بسازد. جنگنده‌هایی که به نظر نویسنده این گزارش مدرن و پیشرفته نیستند. 

ایران در مجموع از سال ۱۹۹۷ که موفق به ساخت جنگنده می‌شود تا سال ۲۰۱۹ از ۱۰ جنگنده و هلی‌کوپتر نظامی رونمایی کرده است که آخرین آن کوثر بود که سی‌ام مرداد ۱۳۹۷ رونمایی شد و چند ماه بعد در ۱۲ آبان ۱۳۹۷  خط تولید انبوه آن به راه افتاد.  کوثر هواپیمایی است که گفته می‌شود کپی اف‌۵ متعلق به دهه ۱۹۷۰ آمریکا است. منابع ایرانی اما می‌گویند: «این جنگنده ارتقای سنگین همان طرح اف‌۵ است.» 

ما در جست‌وجوهایمان سندی پیدا نکردیم که نشان دهد ایران، یک قدرت برتر در ساخت جنگنده‌ها و هواپیماهای مافوق صوت است.

گلوبال فایرپاور در سال ۲۰۱۹، ایران را بعد از آمریکا، روسیه، چین، هند، فرانسه، ژاپن، کره جنوبی، انگلستان، ترکیه، آلمان، ایتالیا، مصر و  برزیل ۱۴مین قدرت نظامی جهان معرفی کرده است. این گزارش رتبه نیروی هوایی ایران را ۲۴ از ۱۳۷ عنوان کرده است.

 

جمع بندی

محمد اسلامی وزیر راه و شهرسازی، سوم مهر ۱۳۹۸ در مراسم ۷۰ سالگی دانشگاه صنعت هواپیمایی و در جمع دانشجویان جدید این دانشگاه، ایران را کشوری هواپیماساز معرفی کرده و مدعی شده ایران جزو پنج قدرت برتر پهپاد ساز دنیا است. محمد اسلامی گفته: «هر چند در تمام این چهار دهه صنعت هوانوردی مورد سخت‌ترین تحریم‌ها قرار گرفت اما امروز در صنعت پهپاد جزو پنج کشور برتر دنیا هستیم و در بخش ساخت هواپیماهای مافوق صوت بین 10 کشور اصلی دنیا قرار داریم.» 

تحقیقات ما نشان می‌دهد 

۱- بر اساس برآوردهای نشریات و اندیشکده‌های معتبر آمریکای ایران در سال ۲۰۱۶ بعد از آمریکا، اسرائیل و چین، چهارمین کشور قدرتمند در ساخت پهپادهای مرگبار معرفی شده است. ایران از سال ۲۰۱۰ به جمع کشورهای سازنده پهپاد اضافه شده است. 

۲- اگرچه ایران در میان پنج کشور اول سازنده پهپاد دنیا قرار دارد، اما سهم ناچیزی از بازار جهانی دارد. با اینکه گزارش‌ها زیادی درباره استفاده حوثی‌های یمنی از پهپادهای ایرانی منتشر شده، اما بر اساس گزارش‌های رسمی، پهپادهای ایران در دنیا تنها یک خریدار دارد: ونزوئلا. 

۳- تا آنجا که ما گشتیم گزارش و رده‌بندی معتبری در مورد کشورهای تولید‌کننده جنگنده نظامی پیدا نکردیم. تا الان پیشرفته ترین جنگنده تولید ایران یعنی کوثر که در سال ۲۰۱۹ رونمایی شده که بسیاری منابع بین‌المللی آن را کپی اف ۵ دهه ۱۹۷۰ آمریکا دانسته‌اند. منابع ایرانی هم تایید کرده‌اند این هواپیمای نظامی کپی ارتقای یافته اف‌۵ است.

۴- موسسه گلوبال فایرپاور، ایران را چهاردهمین قدرت نظامی دنیا که ۲۴ نیروی هوایی قدرتمند دنیا را در سال ۲۰۱۹ در اختیار دارد معرفی کرده است.

مجموع بررسی‌های فکت‌نامه نشان می‌دهد که بخش اول ادعای وزیر راه و شهرسازی ایران مبنی بر قرار داشتن ایران در میان پنج قدرت برتر پهپاد ساز دنیا «درست» است، اما قسمت دوم ادعای او پایه و اساس محکمی ندارد. ما در مجموع به این گفته محمد اسلامی نشان «نیمه‌درست» می‌دهیم. 

___________________________________________________

* «نشنال اینترست» یک دوماه‌نامه محافظه‌کار آمریکایی است که در زمینه سیاست خارجی و امور نظامی فعالیت می‌کند. فکت‌نامه پیش‌تر در یک مقاله دیگر یک نقل قول منتسب به این نشریه را به این مضمون که «ایران هفتمین قدرت نظامی دنیا است» درستی‌سنجی کرده بود.