خانواده‌های آمریکایی چقدر پرجمعیت‌اند؟

زهره الهیان، ‏عضو گروه آینده‌نگری و نظریه‌پردازی فرهنگستان علوم پزشکی و نماینده پیشین تهران در مجلس هشتم، روز ۵ مرداد ۱۳۹۸، در حساب کاربری خود در توییتر نوشته است: 

«آنها که مخالف افزایش جمعیت ایران هستند و در توئیت قبلی بنده، کمپین مادران شریف را به باد مسخره گرفتند، بگویند چرا در آمریکا خانواده های متعددی ۱۰ تا ۱۲ فرزند دارند و ۵، ۶ بچه کاملا معمول است؟»

این توییت او در ادمه توییت یک هفته قبل او بود که در شبکه‌های با هشتگ #مادران_شریف تبدیل به یکی از موضوعات داغ شد. او به نقل از یکی از دانشجویان دانشگاه شریف از راه‌اندازی کمپینی با عنوان «مادران شریف» خبر داده بود که به نقل از اعضای این کمپین نوشته بود: «با هم عهد کردیم با یاری لطف خداوند هریک ازما ۱۰ فرزند بیاوریم و نوبتی ازبچه‌های یکدیگر نگهداری کنیم تا بتوانیم درس را هم ادامه دهیم». این توییت خانم الهیان واکنش‌های زیادی را به دنبال داشت. 

برای درستی‌سنجی پیش از هر چیز از خانم الهیان درباره منبع گفته او درباره خانواده‌های پرجمعیت در آمریکا پرسیدیم که تا این لحظه پاسخی به سوال ما داده نشده است. به همین دلیل خود دست به کار شدیم تا با مراجعه به منابع معتبر ببینم که اوضاع از چه قرار است. 

برای این کار به دفتر سرشماری ایالات متحده آمریکا مراجعه کردیم تا ببینیم آمارهای رسمی در این باره چیست. 

خانوارهای پرجمعیت در آمریکا: بر اساس برآوردهای این دفتر از میان ۱۲۷ میلیون و ۵۸۶ هزار خانوار* آمریکایی در سال ۲۰۱۸ میلادی، متوسط بُعد خانوار (تعدادی اعضای یک خانوار) ۲/۵۳ نفر بوده است. سهم خانوارهایی که جمعیت آنها هفت نفر یا بیشتر بوده است ۱/۳۴ درصد کل خانوارهای آمریکایی است. یک میلیون و ۷۱۴ هزار خانوار از مجموع ۱۲۷ میلیون و ۵۸۶ هزار خانوار. دقیقا معلوم نیست تعداد خانوارهای ۱۲ یا ۱۴ نفره (دارای ۱۰ یا ۱۲ فرزند) چقدر است، اما آنچه مسلم است خانواده‌ها و خانوارهای بزرگ ۷ نفر و بیشتر (۵ و ۶ فرزند به بالا) چندان عادی هم نیستند. از هر صد خانوار یکی را نمی‌توان مورد عادی و عمومی تلقی کرد. 

اما برای اینکه بتوانیم درک بهتری از این وضعیت داشته باشیم، نیاز به یک مقیاس ملموس داریم. بهتر است این آمار را با وضعیت ایران مقایسه کنیم. 

خانوارهای پرجمعیت در ایران: داده‌های سرشماری مرکز آمار ایران در سال ۱۳۹۵ نشان می‌دهد بعد خانوار ۱/۵۴درصد خانوارهای ایرانی هفت نفر یا بیشتر بوده است. ۳۷۱،۵۱۱ خانوار از مجموع ۲۴،۱۸۵،۱۳۳ خانوار.

این مقایسه نشان می‌هد دو کشور وضعیت نسبتا مشابهی دارند و فراوانی خانوارهای پرجمعیت حتی در ایران کمی بیشتر از آمریکا دارند. بنابراین این ادعا که «داشتن ۵ یا ۶ فرزند در آمریکا (خانوارها ۷ یا ۸ نفره) امری عادی است» تنها در صورتی قابل قبول است که بپذیریم این وضعیت در ایران هم عادی است، حال آنکه اگر عادی بود، قاعدتا خانم الهیان نمونه آمریکا را مثال نمی‌آورد. 

مقایسه نرخ باروری میان ایران و آمریکا

با این همه در سال‌های اخیر، برخی گروه‌ها در ایران -عمدتا محافظه‌کاران- از کاهش جمعیت اظهار نگرانی کرده‌اند. اگرچه شکل هرم سنی در ایران در حال تغییر است، اما نشانه‌ای نگران‌کننده از کاهش میزان باروری در ایران دیده نمی‌شود.

چنانکه گزارش مرکز آمار ایران بر پایه نتایج سرشماری سال ۱۳۹۵ حکایت از آن دارد که «میزان باروری کلی» در پنج سال منتهی به سال ۹۵ به نسبت دوره قبلی کمی افزایش هم داشته و به ۲/۰۱ فرزند رسیده است.

میزان باروری کل (TFR)، میانگین تعداد فرزندانی است که یک زن در طول دوران باروری خود ( از ۱۵ تا ۴۹ سال سن) به دنیا می‌آورد.

طبق آمار مرکز کنترل و پیشگیری بیماری‌ در ایالات متحده، این عدد در سال ۲۰۱۷ در آمریکا ۱/۷۷ بوده است. 

با این اوصاف مشخص است در حال حاضر نرخ باروری در آمریکا نه‌تنها بیشتر از ایران نیست، بلکه چند دهم درصد کمتر هم است. 

نمودار زیر برگرفته از مرکز داده‌های بانک جهانی است که تغییرات میزان باروری ایران و آمریکا با هم مقایسه می‌کند. منبع آمار بانک جهانی برنامه چشم‌انداز جمعیتی سازمان ملل و گزارش‌های ملی سرشماری‌ها است. میزان باروری آمریکا در سال ۲۰۱۷ مشابه آمارهای داخلی این کشور است، اما در مورد ایران این عدد چند دهم درصد با گزارش مرکز آمار اختلاف دارد و حدود ۰/۱ واحد درصد کمتر از میزان باروری آمریکا است. 

حتی اگر این آمار را قطعی فرض کنیم باز هم مشخص است که وضعیت ایران و آمریکا از نظر نرخ باروری تقریبا مشابه هم است. تنها تفاوت موجود این است که میزان باروری بعد از انقلاب سیر نزولی پیدا کرده، اما در آمریکا طی ۵۰ سال گذشته وضعیت تغییر چندانی نکرده و نوسان زیادی در منحنی دیده نمی‌شود.

جمع‌بندی

ما در جست‌وجوهای خود آماری از خانواده‌های آمریکایی که احتمالا ۱۰ تا ۱۲ فرزند داشته باشند پیدا نکردیم، اما آمارهای موجود نشان می‌دهد تعداد خانوارهای پرجمعیت ۷ نفره و بیشتر (دارای بیش از ۵ فرزند) بیشتر از یک درصد کل خانوارهای این کشور نیست. این وضعیت تقریبا مشابه وضعیت خانواده‌ها و خانوارهای پرجمعیت در ایران است. 

همچنین مقایسه آمار «میزان کلی باروری» هم نشان می‌دهد تفاوت قابل ملاحظه‌ای میان ایران و آمریکا نیست.

اگر قرار بر نتیجه‌گیری از این آمار باشد، این نتیجه‌گیری خلاف این ادعای زهره الهیان، نماینده پیشین مجلس و عضو کنونی فرهنگستان علوم پزشکی است که «در آمریکا خانواده‌های متعددی ۱۰ تا ۱۲ فرزند دارند و داشتن ۵ تا ۶ بچه کاملا معمول است». به همین دلیل فکت‌نامه به این گفته نشان «نادرست» می‌دهد.

----

* دو واژه خانواده (Family) و خانوار (Household) از نظر تعریف آماری متفاوت از یکدیگرند. «خانوار» تعداد افرادی که در یک واحد مسکونی زندگی می‌کنند، ولی «خانواده» به مجموعه افرادی در یک خانوار گفته می‌شود که با یکدیگر رابطه فرزندی، ازدواج یا فرزند خواندگی دارند. با این حساب مشخص است که تعداد خانوار از تعداد خانواده‌ها بیشتر است. در آمار استفاده شده در این گزارش بعد خانوار اندازه‌گیری شده است. با توجه به موضوع گزارش این تفاوت آماری تغییر محسوسی در نتیجه‌گیری ندارد.