ظریف: صدها روزنامه و سایت و دسترسی مردم به اطلاعات از نشانه‌های آزادی بیان در ایران است.

محمد جواد ظریف، وزیر امور خارجه ایران، روز سه‌شنبه ۲۵ تیر ۱۳۹۸ در گفت‌وگو با برنامه هاردتاک بی‌بی‌سی در پاسخ به سوالی درباره «آزادی بیان» گفته است: 

 

«صدها و هزاران روزنامه و سایت و راه‌های دیگر دسترسی به آخرین مثل تلگرام و واتس‌اپ است و مردم  به آخرین اطلاعات دسترسی دارند».

 

زمینه این صحبت سوال کلی مربوط به آزار و اذیت روزنامه‌نگاران بی‌بی‌سی فارسی بود و آقای ظریف در پاسخ به اشاره مجری برنامه به موضوع «آزادی بیان» این ادعا را مطرح کرده است.

?s=20

۱- در ایران چند روزنامه و سایت فعالیت می‌کنند؟ 

بر اساس آخرین آمار رسمی (به‌روز شده در ۱۵ تیر ۱۳۹۸) در ایران ۷هزار و ۵۹۶ رسانه چاپی مجوز انتشار دارند که از این میان ۳۵۳ روزنامه ۱۴۱۹، هفته‌نامه، ۷۷۰ دوهفته‌نامه و ۲۰۶۵ ماهنامه به طور رسمی اجازه انتشار دارند. علاوه بر این ۴۲ خبرگزاری و ۳۱۹۸ پایگاه خبری برخط (آنلاین) هم از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، مجوز فعالیت گرفته‌اند.

با این همه در این آمار مشخص نیست که چه تعداد از این نشریات به صورت منظم منتشر می‌شوند. این در حالی است که تحقیقات برخی روزنامه‌نگاران حکایت از آن دارد که برخی صرفا برای استفاده از یارانه دولتی، مجوز و انتشار می‌گیرند و اقدام به چاپ صوری نشریات و توزیع محدود آنها می‌‌کنند. 

 

۲- وضعیت آزادی بیان مطبوعات، چیست؟ 

بر اساس آخرین رده‌بندی سازمان گزارش‌گران بدون مرز در سال ۲۰۱۹، ایران در میان ۱۸۰ کشور در رتبه ۱۷۰ قرار دارد. ایران در طول یک سال گذشته ۶ پله سقوط کرده است. 

در توضیح وضعیت ایران به بازداشت، آزار اذیت روزنامه‌نگاران و محدودیت رسانه‌ها برای انتشار گزارش‌های آزاد اشاره شده است. 

از سوی دیگر در سایر گزارش‌های بین‌المللی، از جمله گزارش‌های مرتبط با حقوق بشر، بحث برخورد با روزنامه‌نگاران ایرانی همواره مطرح بوده است. به عنوان نمونه می‌توان به گزارش سازمان عفو بین‌الملل در سال ۲۰۱۸ اشاره کرد که در آن نوشته شده: دست کم ۵۰ روزنامه‌نگار در ایران بازداشت شده و برای ۲۰ تن حکم حبس صادر شده است. 

با این همه مسئولان قضایی در ایران بعضا گفته‌اند بازداشت روزنامه‌نگاران ارتباطی با فعالیت‌های رسانه‌ای آنها ندارد. 

 

نمونه‌های موردی: 

از سوی دیگر نگاهی به چند نمونه موردی در یک سال گذشته بتواند موضوع را تا حدود روشن کند. 

مثال اول، توقیف هفته‌نامه صدا در روز ۲۱ اردیبهشت ۱۳۹۸، دقیقا دو ماه پیش از اظهارات آقای ظریف است. به گفته سخنگوی قوه قضاییه دلیل توقیف این روزنامه، عدم پایبندی به مصوبات شورای عالی امنیت ملی بوده است. آن طور که رسانه‌ها در ایران (مانند خبرگزاری فارس و مهر) نوشتند، دلیل تعطیلی این نشریه «انتشار مطالب جنجالی درباره ایران و آمریکا» و «تیتر موهن "دوراهی جنگ و صلح" و عکسی از یک ناو آمریکایی»‌ بود. 

این در حالی است که دقیقا در همان روزی که صدا توقیف شده، افزایش خطر جنگ میان ایرن و آمریکا موضوع گزارش اصلی بسیاری از رسانه‌ها یا خبرگزاری‌های جهان بوده است. اما در ایران یک رسانه رسمی به دلیل انتشار یک گزارش تحلیلی نسبتا آزاد در این باره گرفتار توقیف می‌شود. 

صدا دو هفته بعد رفع توقیف شد. 

صفحه اول هفته نامه صدا مورخ ۲۱ اردیبهشت ۹۸ که به حکم دادسرای رسانه و فرهنگ به مدت دو هفته توقیف شد. گفته شده دلیل توقیف این هفته‌نامه تیتر «دوراهی جنگ و صلح» و عکس ناو آمریکایی بوده است.

مثال دوم، از روزنامه صدای اصلاحات است. روز ۲۳ شهریور ۱۳۹۷، رسانه‌های ایران خبر دادند، محمدجعفر منتظری، دادستان کل کشور با ارسال یک نامه رسمی خواستار توقیف یک روزنامه و پیگیرد قضایی به با خواستار توقیف یک روزنامه و پیگیرد مدیر مسئول آن شده است. به گفته دادستان اتهام این روزنامه انتشار تیتری در صفحه اول بوده که «مصداق بارز هتک حرمت خاندان عصمت و طهارت» دانسته شده است. 

صفحه اول روزنامه صدای اصلاحات مورخ ۲۲ شهریور ۱۳۹۷ که منجر به صدور حکم توقیف و پیگیرد قضایی از سوی دادستان کل کشور شد. 

البته صدای اصلاحات بعد از فروکش کردن اخبار  و با اظهار ندامت و عذرخواهی دست‌اندرکارانش، به کار خود ادامه داد، اما این نمونه نشان می‌دهد انتشار یک گزارش اجتماعی، با موضوع تغییر جنسیت که فی‌نفسه محدودیتی برای انتشار آن وجود نداشته و ندارد، می‌تواند منجر به تعطیلی یک روزنامه و برخورد قضایی با دست‌اندرکاران آن شود. دلیل صدور حکم دادستان کل، این بود که انتشار این گزارش در یک روز خاص از سوی او توهین‌آمیز تلفی شده بود؛ در حالی که ظاهرا هیچ نسبتی میان موضوع گزارش و آن روز خاص وجود ندارد. 

اگرچه در تقویم رسمی ایران، چیزی به اسم روز رقیه وجود ندارد، اما برخی به طور غیررسمی روز سوم محرم را روز رقیه می‌گویند. رقیه، یک شخصیت مذهبی و دختر خردسال امام سوم شیعیان است. برخی از روحانیون، از جمله مرتضی مطهری، درباره وجود تاریخی چنین شخصیتی اظهار تردید کرده‌اند. 

این مثال یک نمونه گویا درباره محدودیت‌های کار روزنامه‌نگاری در ایران است. 

 

۳- آیا مردم ایران آخرین اخبار و اطلاعات دسترسی دارند؟

پاسخ این سوال تقریبا مثبت است. بعد از فراگیر شدن شبکه‌های اجتماعی در ایران و شکسته شدن انحصار رسانه‌های رسمی، سطح دسترسی به انواع اخبار و اطلاعات در ایران افزایش پیدا کرده است. با این همه ایران در سال‌های اخیر تلاش کرده از طریق ایجاد محدودیت و فیلترینگ، جلوی گردش آزاد اطلاعات را بگیرد. 

حتی تلگرام که آقای ظریف به آن اشاره مستقیم کرده از اردیبهشت ۱۳۹۷ در ایران فیلتر شده. توییتر و فیسبوک هم از ۱۰ سال پیش تا به امروز فیلتر بوده است. تیغ فیلترینگ هم مدت‌ها است بالای سر  اینستاگرام است تا آنجا که زمستان گذشته مقام‌های قضایی از صدور حکم فیلترینگ اینستاگرام خبر دادند. 

اطلاعات ثبت شده از تست فیلترینگ در فیلتربان نشان می‌دهد طبق آخرین گزارش‌ها دسترسی به سرویس‌ها و پلتفرم‌هایی مانند ، یوتیوب، ساندکلاود، پینترست، فلیکر و بسیاری دیگر از سایت‌ها در ایران مسدود است.

با این همه استفاده از فیلترشکن در ایران پدیده مرسومی است. بسال گذشته خبرگزاری رسمی ایسنا خبر داده بود: بین ۱۰ تا ۱۲ میلیون ایرانی از فیلترشکن استفاده می‌کنند. در همین ایام برخی دیگر از سایت‌های خبری به نقل از نمایندگان مجلس خبر از آن داشتند که جمعیت استفاده‌کنندگان از فیلترشکن در ایران در حدود ۳۰ میلیون است. 

با این حساب می‌توان گفت، جامعه ایران به طور مشروط به دور زدن فیلترینگ، آزادانه به آخرین اخبار و اطلاعات دسترسی دارند و بخشی دیگر که از فیلترشکن به هر دلیلی استفاده نمی‌کنند، منابع اطلاعاتی‌شان محدود به رسانه‌های رسمی و سایت‌ها و پلتفرم‌های فیلتر نشده است. 

 

جمع‌بندی

محمد جواد ظریف در گفت‌وگو با برنامه هاردتاک بی‌بی‌سی چند دلیل ذکر کرده تا ثابت کند در ایران آزادی بیان وجود دارد. 

دلیل اول او این است که در ایران صدها روزنامه و سایت وجود دارد. بله. در ایران طبق آمار رسمی نزدیک به ۱۰ هزار رسانه چاپی و آنلاین مجوز فعالیت دارند. 

دلیل دوم او استفاده مردم از پیام‌رسان‌هایی مانند تلگرام و واتس‌اپ است. این هم غلط نیست. بر اساس آخرین نظرسنجی انجام شده در اسفند ۱۳۹۷، حدود ۵۶درصد مردم در تلگرام و ۲۵درصد در واتس‌اپ عضو هستند. 

دلیل سوم او هم دسترسی مردم به آخرین اطلاعات است. این هم ادعای گزافی نیست. پس از فراگیر شدن شبکه‌های اجتماعی در ایران، امکان دسترسی به اطلاعات به مراتب بیشتر از وقتی است که اطلاع‌رسانی در انحصار رسانه‌های رسمی بود. 

اما این همه واقعیت نیست. 

اول، همه ۱۰ هزار رسانه مجوز دار فعالیت منظم ندارند. در کل تعداد و تیراژ روزنامه‌ها و مجلات و آمار بازدید سایت‌های خبری قابل مقایسه با کشورهای پیشرفته نیست. به گفته معاون مطبوعاتی وزیر ارشاد تیراژ کل روزنامه‌های ایران سرجمع کمتر از یک میلیون نسخه در روز است. در حالی که این آمار در کشور ترکیه حدود ۴/۷ میلیون نسخه در روز و فقط در یک روزنامه ژاپنی بیش از ۹ میلیون نسخه در روز است. 

دوم، شواهد زیادی وجود دارد که نشان می‌دهد رسانه‌های ایرانی برای فعالیت آزادانه دچار محدودیت‌اند. نمونه‌های معتبری از آزار و اذیت و بازداشت روزنامه‌نگاران و توقیف رسانه‌ها هست که ادعای آزادی بیان رسانه‌ها در ایران را زیر سوال می‌برد.

و سوم اینکه حکومت ایران تا الان از فیلترینگ شبکه‌های اجتماعی، پیام‌رسان‌ها و بسیاری از سایت‌های خبری فروگذار نکرده، اما بخش زیادی از مردم موفق شده‌اند با استفاده از فیلترشکن‌ها، محدودیت‌ها را دور بزنند. 

خلاصه اینکه به نظر می‌رسد، آقای ظریف در یک جمله کوتاه با استفاده گزینشی از سه فکت درست، روی این واقعیت که آزادی بیان در ایران از سوی حکومت محدود شده، سرپوش می‌گذارد. ما در فکت‌نامه به این گونه گفته‌ها نشان گمراه‌کننده می‌دهیم.