بررسی آمار ظریف درباره مقایسه بودجه نظامی ایران و عربستان

محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه ایران، روز سه‌شنبه ۲۵ تیر ۱۳۹۸ در گفت‌وگو با برنامه هاردتاک بی‌بی‌سی بودجه نظامی ایران و عربستان را مقایسه کرده و گفته است: 

«متحد آمریکا در منطقه، عربستان سعودی سالی ۶۷ میلیارد دلار برای تجهیزات نظامی هزینه می‌کند. آنها یمن را بمباران می‌کنند. آیا ما این کار را می‌کنیم؟ کل بودجه نظامی ما در سال گذشته فقط ۱۶ میلیارد دلار بود». 

?t=1261

این گفته آقای ظریف در پاسخ به این ادعای منسوب به مایک پمپئو، وزیر خارجه آمریکا درباره تامین مالی چند صد میلیون دلاری حزب‌الله لبنان از سوی ایران، مطرح شده است. 

 

بازخوانی آمارهای بین‌المللی

برای بررسی صحت و سقم این ادعا سراغ گزارش‌های موسسه بین‌المللی تحقیقات صلح استکهلم رفتیم. گزارش‌های این موسسه یکی از مهم‌ترین منابعی است که رسانه‌های معتبر و مراکز تحقیقاتی، در حوزه تخصصی امور نظامی و رقابت‌های تسلیحاتی به آن استناد می‌کنند. 

بر اساس آخرین گزارش‌ این سازمان که در تاریخ ۹ اردیبهشت ۱۳۹۸ (۲۹ آوریل ۲۰۱۹) به روز شده، هزینه نظامی ایران در سال ۲۰۱۸ میلادی ۱۳/۲ میلیارد دلار محاسبه شده است. بر اساس محاسبات این سازمان این رقم ۲/۷ درصد کل تولید ناخالص داخلی ایران و ۰/۷درصد کل هزینه نظامی جهان در سال گذشته میلادی است. 

در این گزارش حجم بودجه نظامی عربستان در سال ۲۰۱۸، حدود ۶۷/۶ میلیارد دلار برآورد شده است. این رقم حدود ۴درصد کل بودجه نظامی دنیا در سال گذشته و معادل ۹درصد کل تولید ناخالص داخلی عربستان در آن سال تخمین زده شده است. 

تصویر برگرفته از گزارش موسسه بین‌المللی تحقیقات صلح استکهلم

بررسی جزئیات این آمار نشان می‌دهد، این موسسه بودجه نظامی ایران را در سال ۲۰۱۸ به واحد پول ملی ۵۳ هزار ۹۳۱ میلیارد تومان در نظر گرفته و آن را با نرخ میانگین ۴۰۸۸ تومان به دلار تبدیل کرده است.   

در این آمار بودجه نظامی ایران بعد از سال ۲۰۰۸ به جز یک سال (۲۰۱۴) همواره بیش از ۱۰ میلیارد دلار بوده است. بیشترین رقم مربوط به سال ۲۰۱۲ است که بودجه نظامی به حدود ۱۶/۵ میلیارد دلار رسیده است. به جز این سال در باقی سال‌ها این رقم کمتر از ۱۴ میلیارد دلار بوده است. 

اگرچه این اعداد و ارقام دقیقا آن چیزی نیست که وزیر خارجه ایران گفته، اما می‌توان با توجه به زمینه موضوع اشتباه وزیر خارجه ایران را بین دو عدد ۱۳ و ۱۶ میلیارد دلار نادیده گرفت. 

اما هنوز برای قضاوت نهایی درباره درستی یا نادرستی ادعای آقای ظریف کمی زود است. باید داده‌ها و اطلاعات داخلی را هم بررسی کنیم و ببینیم آنها چقدر با این آمار همخوانی دارند. 

 

بازخوانی بودجه‌های سالیانه

در جدول شماره ۶ قانون بودجه سال ۱۳۹۷، مجموع اعتبارات «امور دفاعی و امنیتی» نزدیک به ۶۳ هزار میلیارد تومان برآورد شده که بیش از ۴۳هزار میلیارد تومان آن را «فصل دفاع» به خود اختصاص می‌دهد. این فقط شامل اعتبارات جاری است که به طور مشخص برای امور دفاعی و امنیتی در نظر گرفته شده است، اما اگر حجم کل بودجه نهادهای نظامی و امنیتی را (شامل ستاد کل نیروهای مسلح، سپاه، ارتش، نیروی انتظامی، وزارت دفاع و وزارت اطلاعات و شورای عالی امنیت ملی) در نظر بگیریم این به بیش از ۸۵ هزار میلیارد تومان می‌رسد که بیش از یک پنجم حجم بودجه عمومی دولت در سال گذشته است. 

در قانون بودجه ۱۳۹۸، مجموع اعتبارات ملی «امور دفاعی و امنیتی» به بیش از ۷۲ هزار میلیارد تومان رسیده است که ۴۸ هزار میلیارد تومان آن در «فصل دفاع» پیش‌بینی شده است. این به جز ۱/۵ میلیارد یورو  اعتباراتی است که از صندوق توسعه ملی برای تقویت بنیه دفاعی کشور در نظر گرفته شده و بنا است در اختیار ستاد کل نیروهای مسلح قرار بگیرد. ریز این اعتبارات در جدول شماره ۲۱ آمده و ۱.۵ میلیارد یورو به ۱۵هزار میلیارد تومان تبدیل شده است. با این اوصاف به نظر می‌رسد حجم کل بودجه دفاعی امنیتی ۸۷ هزار میلیارد تومان باشد. 

از اینجا به بعد نرخ تبدیل دلار به تومان اهمیت زیادی پیدا می‌کند و بسته به اینکه نرخ برابری دلار با ایران را کدام یک از سه نرخ دولتی، نیمایی یا آزاد در نظر بگیریم، بودجه نظامی ایران متفاوت می‌شود. 

در تبصره چهارم بودجه ۱۳۹۸ چند بار تاکید شده منابع صندوق توسعه ملی با نرخ نیمایی تبدیل به ریال می‌شود، اما تکلیف برای بقیه قسمت‌ها مشخص نیست. با این همه ما برای اینکه محاسبه‌مان با آمارهای موسسه تحقیقات صلح استکهلم یکی در آید، نرخ ۴۰۸۰ تومان را برای سال ۹۷ و نرخ ۵۷۰۰ تومان را (فرض بودجه ۱۳۹۸) برای امسال مبنای محاسبه قرار دادیم و به این نتیجه رسیدیم که میزان بودجه نظامی و امنیتی ایران در سال گذشته ۱۵/۴ میلیارد و در سال جاری ۱۵/۳ میلیارد دلار است. 

این دو عدد تقریبا برابر با هم و نزدیک به ۱۶ میلیارد دلاری است که آقای ظریف گفته، اما باز هم اطلاعات دیگری هست که پیش از جمع‌بندی باید به آنها اشاره کرد. 

 

منابع اختصاصی

بی‌شک منابع مالی نظامی ایران محدود به بودجه دولتی نمی‌شود؛ به خصوص که در ایران نهادهای نظامی و امنیتی به منابع مالی اختصاصی دسترسی مستقیم دارند. قطعا همه ماجرا محدود به بودجه‌ای نیست که هر سال از سوی دولت به مجلس ارائه می‌شود و به صورت عمومی در دسترس همگان قرار می‌گیرد. بودجه دولتی تنها نوک کوه یخی است که از آب بیرون زده. کسی اطلاع دقیقی از اندازه و حجم و واقعیت زیر آب ندارد. 

تقریبا تمامی ارکان نظامی و امنیتی جمهوری اسلامی ایران، از سپاه و بسیج گرفته تا ارتش و نیروی انتظامی و وزارتخانه‌های اطلاعات و دفاع، در اقتصاد ایران حضور فعال و پررنگی دارند. اندازه‌گیری دقیق میزان فعالیت‌های اقتصادی این نهادها غیرممکن است، اما به طور قطع می‌توان گفت حجم و سهم این نهادها در اقتصاد ایران، کلان و قابل توجه است.

 از صنایع نفت و گاز، صنعت، راه و ساختمان‌سازی، ارتباطات و فناوری گرفته تا بورس و بانکداری و... بسیاری از بنگاه‌های ریز و درشت اقتصادی به طور رسمی و غیررسمی وابسته به یکی از نهادهای نظامی و امنیتی است. از میان سازمان‌های رسمی می‌توان به هلدینگ‌های سرمایه در قالب بنیادهای تعاون سپاه، بسیج، نیروی انتظامی، وزارت دفاع اشاره کرد که زیر مجموعه هر کدام بنگاه‌های اقتصادی فراوانی مشغول به کار و فعالیت‌اند. یا در حوزه نفت‌، گاز و پتروشیمی و البته راه و ساختمان می‌توان به قرارگاه خاتم‌الانبیا اشاره کرد که به گفته فرمانده پیشین آن در سال ۱۳۹۷، چهل طرح با سرمایه‌گذاری ۱۲۰ هزار میلیارد تومان را به بهره‌برداری رسانده است. 

نکته اینجا است که حساب و کتاب مالی این نهادها مشخص نیست و هیچ اطلاعات موثق یا حتی برآورد معتبری درباره ارزش افزوده و درآمدهای سازمان‌های اقتصادی نیروهای مسلح وجود ندارد. همچنین معلوم نیست سرمایه‌ها و درآمدهای این سازمان‌ها صرف چه اموری و در چه بخش‌هایی هزینه می‌شود. 

این نیمه پنهان، آن قدر بزرگ است که روی شفافیت هزینه‌های نظامی و تسلیحاتی ایران سایه تردید و ابهام بیندازد. 

 

جمع‌بندی

ما برای بررسی ادعای وزیر خارجه ایران، اول گفته‌های او را با آمارهای موسسات معتبر بین‌المللی مطابقت دادیم. در مرحله بعد به بودجه عمومی سر زدیم و اعداد و ارقام بودجه‌ دفاعی و اعتبارات نهادهای نظامی و امنیتی  دولت را بررسی کردیم. 

برآوردهای موسسه بین‌المللی تحقیقات صلح استکهلم، بودجه نظامی ۶۷ میلیارد دلاری عربستان را تایید می‌کند. اما بودجه ایران نه ۱۶ که دقیقا ۱۳/۲ میلیارد دلار گزارش شده است. این اختلاف نشان می‌دهد آمار آقای ظریف دست کم با گزارش‌های بین‌المللی همخوانی ندارد اما آن قدرها هم از واقعیت دور نیست. در مرحله بعد به دو سند رسمی دولتی، یعنی قانون بودجه سال‌های ۱۳۹۷ و ۱۳۹۸ مراجعه کردیم و با حساب و کتاب عددها و رقم‌ها به این نتیجه رسیدیم که اینجا هم اختلاف آن‌چنانی و قابل توجهی وجود ندارد، اما این هم به منزله پایان درستی‌سنجی نیست. 

چرا که واقعیت بزرگ دیگری وجود دارد که کل داستان را مبهم می‌کند. بودجه دولتی تنها منبع تامین مالی نهادهای نظامی و امنیتی نیست. حضور پررنگ این نهادها در اقتصاد باعث شده تا سالانه حجم زیادی از ارزش افزوده اقتصاد ایران در این سازمان‌ها تولید شود. مشکل اینجا است که نه بر کسی روشن است که حجم این ارزش افزوده چقدر است و نه معلوم است این پول‌ها کجا هزینه می‌شود. آیا صرف تامین هزینه‌های نظامی امنیتی می‌شود، با برای کار دیگری سرمایه‌گذاری می‌شود. 

اگرچه هیچ برآورد دقیقی از سهم نیروهای مسلح از اقتصاد ایران وجود ندارد، اما آنچه مسلم است حجم و حوزه فعالیت‌های اقتصادی سپاه، بسیج، ارتش، وزارت دفاع، نیروی انتظامی و سایر نهادها آن چنان وسیع و گسترده است که بدون دسترسی به اطلاعات آنها، هر فکت دیگری درباره هزینه‌ها نظامی ایران و منابع تامین مالی آن ناقص خواهد بود. 

با این حساب فکت‌نامه، ضمن تاکید بر اینکه همه واقعیت گفته نشده، این گفته محمد جواد ظریف را که «عربستان ۶۷ میلیارد در یک سال در امور نظامی هزینه می‌کند، اما کل بودجه نظامی ایران در سال گذشته ۱۶ میلیارد دلار بوده است»، نیمه‌درست ارزیابی می‌کند.