آیا ۸۵ درصد نیاز تسلیحاتی ایران در داخل تولید می‌شود؟

[این مقاله نخستین‌بار در سایت روحانی‌سنج منتشر شده است.]

حسن روحانی، رئیس جمهوری ایران، روز ۲۲ بهمن ۹۷ در مراسم راهپیمایی چهلمین سالگرد پیروزی انقلاب اسلامی مدعی شده که ۸۵ درصد تجهیزات، مهمات و نیازمندی های دفاعی مورد نیاز کشور در ایران  تولید می شود:

«امروز همه دنیا بداند قدرت جمهوری اسلامی ایران به مراتب از روزهای رزم و جنگ و دفاع، بیشتر است و نیروهای مسلح ما در تهیه انواع سلاح و مهمات آماده تر است به طوری که  اگر در زمان رژیم گذشته ۵ درصد سلاح و مهمات ما ایرانی و ۹۵ درصد خارجی بود، امروز ۸۵ درصد تجهیزات و مهمات و نیازمندی‌های دفاعی کشور ما به دست نیروهای توانمند و دلاور خودمان ساخته می‌شود.»

روحانی اضافه کرده: «در این ۴۰ سال پیشرفت در صنایع دفاعی، نظامی، موشک‌ها، جنگنده‌ها، هلی‌کوپترها، ناوچه‌ها، زیردریایی ها، تانک‌ها و نفربرها و سلاح انفرادی و هر آنچه که نیروهای مسلح از سلاح و مهمات و بالاتر از آن نیاز دارند و شهامت نیروهای مسلح و انگیزه و تدبیر و نقشه آنها همه جهانیان را شگفت زده کرده است.»

آیا آمار تولید تجهیزات نظامی داخلی واقعی است؟ آیا ایران به قدرتی در تولید تسلیحات نظامی تبدیل شده است؟ آیا تولیدات داخلی قادر به تامین نیازهای قوای مسلح ایران است؟

تاریخچه صنایع نظامی/دفاعی ایران

ورود ایران به صنایع نظامی/دفاعی به سال ۱۳۰۴ باز می گردد زمانیکه اولین کارخانه صنایع نظامی ایران تحت عنوانقورخانه،‌ ساخت اسلحه برنو را در ایران آغاز کرد، کارخانه ای که به مرور زمان توسعه یافته و به سازمان صنایع دفاعی ایران نام گرفت. سازمان صنایع نظامی پارچین گام بعدی ایران برای تولید تجهیزات نظامی بود که در سال ۱۳۱۱ در منطقه پارچین تهران تاسیس شد. توسعه صنایع نظامی ایران در سال ۱۳۴۵ با تاسیس سازمان صنایع هوایی ارتش و با هدف ساخت و تعمیر انواع پرنده های نظامی و تجاری ادامه یافت و در پی آن سازمان فضایی ایران در سال ۱۳۴۸ شکل گرفت. ایران در این سال همچنین با عضویت در برخی مجامع بین المللی مرتبط با فضا خود را به عنوان کشوری پیشرو در امر هوافضا به دنیا معرفی کرد. در ادامه در سال ۱۳۵۱ حکومت وقت با تاسیس شرکت صنایع الکترونیک ایران (صا ایران) تعمیر صنایع نظامی خریداری شده از دول غربی و ایجاد خط تولید سلاح را راه اندازی کرد. تاسیس سازمان صنایع هواپیما سازی ایران (هسا) در سال ۱۳۵۴ گام دیگر نظام پهلوی در تقویت نیروهای مسلح ایران بود.

سودای تبدیل ارتش ایران به قدرتمندترین ارتش منطقه، شاه ایران را بر آن داشت تا در کنار خرید گسترده تجهیزات نظامی از آمریکا، سازمان صنایع دفاعی ایران را راه اندازی و اولین پروژه مشترک موشکی خود را با اسرائیل در سال ۱۹۷۷ افتتاح کند پروژه ای که با پیروزی انقلاب به سرانجام نرسید.

با پیروزی انقلاب اسلامی اگرچه انبارهای پادگان های ایران پر از تجهیزات نظامی امریکایی و اروپایی بود ولی آغاز جنگ ایران و عراق و محدودیت های ایران در خرید تجهیزات جدید از غرب، ایران را بر آن داشت تا تولید سلاح و موشک را در داخل جدی بگیرد از این رو سرمایه‌گذاری گسترده ای در تولید تجهیزات نظامی صورت گرفت.

تاسیس سازمان صنایع هوایی قدس از جمله اقدامات جمهوری اسلامی در توسعه صنایع دفاعی است. صنایع هوایی قدس در سال ۱۳۶۴ به منظور طراحی و تولید انواع هواپیماهای بدون سرنشین، با ماًموریتهای شناسایی، مراقبت، رزمی، آموزشی و هدف هوایی تاسیس گردید و نخستین هواپیمای بدون سرنشین خود را با نام تلاش به مرحله تولید رسانده که در جنگ ایران و عراق نیز بکار گرفته شد. هواپیمای مهاجر محصول این شرکت است.

مرکز تحقیقات صنایع هوایی شاهد وابسته به سپاه پاسداران دیگر مرکز تولید تجهیزات نظامی است که در طول جنگ ایران و عراق در اصفهان راه اندازی شد. تولید بالگرد و پهپاد و آموزش خلبانی به نیروهای نظامی از جمله فعالیت‌های این مرکز است. راه اندازی مجتمع صنعتی شهید شاه آبادی (صنام) از دیگر برنامه های توسعه تجهیزات نظامی است. مجتمع صنعتی شهید شاه آبادی اگرچه در حوزه نفت و پتروشیمی و نیروگاهها فعالیت می کند ولی شرکت‌های زیرمجموعه از جمله شرکت صنعتی صنام در حوزه تجهیزات دفاعی از جمله تجهیزات هوافضا فعالیت دارد. مجتمع صنعتی شهید کلاهدوز تولیدکننده خودروهای زرهی و رزمی تشکیل‌دهنده بخش دیگری از صنایع دفاعی ایران است. صنایع خودروسازان فتح نیز از دهه ۷۰ به مرحله بهره‌برداری رسید تا نیاز نیروهای مسلح به خودروهای نظامی را مرتفع سازد.

بنابراین مجموعه سازمان‌های فعال در تولید صنایع دفاعی ایران را اینگونه می‌توان برشمرد:

• سازمان صنایع دفاعی ایران،
• سازمان صنایع نظامی پارچین،
• سازمان صنایع الکترونیک ایران (صاایران)،
• سازمان صنایع هوایی نیروهای مسلح،
• سازمان فضایی ایران،
• سازمان صنایع هواپیما سازی ایران (هسا)،
• سازمان صنایع هوایی قدس،
• مرکز تحقیقات صنایع هوایی شاهد،
• مجتمع صنعتی شهید شاه آبادی (صنام)،
• مجتمع صنعتی شهید کلاهدوز،
• صنایع خودروسازان فتح.

 

تجهیزات نظامی تولید ایران

بنا بر آنچه در وب سایت سازمان‌های صنعتی ایرانی فعال در حوزه صنایع دفاعی-نظامی و دیگر رسانه‌های داخل ایران آمده، ایران قادر است تجهیزات نظامی زیر را تولید کند:

بودجه صنایع دفاعی ایران

صنایع دفاعی ایران چندین ردیف در قانون بودجه به خود اختصاص داده و البته چندین ردیف نیز به طرح‌های مختلف نیروهای مسلح تخصیص داده شده ولی روشن نیست این طرح‌ها در راستای تقویت صنایع دفاعی یا دیگر بخش‌های مرتبط با نیروهای مسلح از جمله تقویت نیروی انسانی و… است از این رو در جدول زیر تنها به بودجه‌هایی که در سال‌های ۱۳۹۷ و ۱۳۹۸ مشخصا به بخش صنایع دفاعی که پشتوانه تولید تجهیزات و تسلیحات نظامی است می‌پردازد.

گفتنی است بودجه نظامی ایران در سال ۲۰۱۴ در میان کشورهایی که بیشترین بودجه نظامی را دارند رتبه پانزدهم را به خود اختصاص داده است.

 

صادرات و واردات تجهیزات و تسلیحات نظامی

رادیو فردا در گزارشی به نقل از موسسه بین المللی مطالعات صلح استکهلم موسوم به سیپری نوشته،  ایران بین سال‌های ۲۰۱۰ و ۲۰۱۴ دستکم ۲۰۰ میلیون دلار سلاح و تجهیزات صادر کرده است. با این همه، ارزش سلاح‌های صادراتی ایران در عرض چهار سال در مقایسه با کشورهای عمده صادرکننده بسیار ناچیز و حتی به مراتب کمتر از ترکیه است.

اطلس جهانی نیز حجم صادرات ایران در سال ۲۰۱۷ را معادل ۱۰ میلیون دلار دانسته، رقمی که بسیار ناچیز و از روند رو به کاهش حکایت دارد. صادرات تسلیحات نظامی ایران در سالهای اخیر بر اساس برآورد اطلس جهانی به این شرح است:

گفتنی است براساس همین گزارش، حجم صادرات تسلیحات نظامی ایران در سال ۱۹۷۰ یعنی پیش از پیروزی انقلاب اسلامی معادل ۲۳ میلیون دلار و جایگاه ایران در میان کشورهای بزرگ صادرکننده رتبه دوازدهم بوده است.

گزارش‌های بین المللی همچنین نامی از ایران در میان ۴۰ کشوری که بیشترین واردات تسلیحات نظامی را در سال ۲۰۱۷ داشته اند نبرده‌اند. مجمع جهانی اقتصاد نیز با گزارشی از مهمترین صادرکنندگان و واردکنندگان تسلیحات نظامی در سال ۲۰۱۷ هیچ اشاره‌ای به ایران نکرده است که می‌توان نتیجه گرفت ایران در بازار تسلیحات نظامی نه فروشنده و نه مشتری قابل توجهی است. اما همیشه این‌گونه نبوده است ایران پیش از این یکی از بزرگترین وارد کنندگان تسلیحات نظامی بوده است که آن را می‌توان نشانه‌ای از رویای محمدرضا شاه پهلوی در تبدیل ارتش ایران به قدرتمندترین ارتش منطقه و جهان دانست. در گزارشی از مجموع واردات تسلیحات نظامی بین سال‌های ۱۹۵۰ تا ۲۰۱۷، ایران رتبه دهم را به خود اختصاص داده است (با درنظر گرفتن کاهش چشمگیر واردات تسلیحات نظامی در سال‌های اخیر می‌توان نتیجه گرفت که حضور ایران در رتبه دهم به دلیل واردات گسترده سلاح در چند دهه اول این گزارش است).

تامین ۸۵درصدی تسلیحات نظامی توسط صنایع داخلی

آیا ایران قادر به تولید ۸۵ درصد از نیاز خود به تسلیحات نظامی است؟ مجموع بررسی‌ها نشان می‌دهد که ایران در سال‌های اخیر واردکننده عمده‌ای نبوده و حجم واردات تسلیحات نظامی‌اش به شدت کاهش یافته است، این اتفاق می‌تواند نشانه تولید داخلی باشد اما نکته این است که ایران در وضعیت جنگی قرار ندارد که بتوان به روشنی اثبات کرد که آیا قادر به تامین نیاز نیروهای مسلح توسط صنایع داخلی هست یا خیر. اساسا نیاز کشورها به تسلیحات نظامی در زمان صلح و جنگ یکسان نیست و به سختی می‌توان گفت که ایران چه میزان تسلیحات نظامی نیاز دارد تا بتوان آن را با حجم تولید داخلی مقایسه و درصد واقعی تامین تسلیحات توسط صنایع داخلی را بررسی کرد. ضمن اینکه اساسا اطلاعاتی از حجم تولید تسلیحات نظامی در داخل موجود نیست ولی از روی میزان صادرات می‌توان گفت ایران حرف چندانی در تولید تسلیحات نظامی ندارد چون تولیدات‌اش مشتری چندانی در بازارهای جهانی ندارد و وقتی در زمان صلح، حجم صادرات‌اش ناچیز است بعید است در زمان جنگ قادر به تامین نیازش توسط صنایع داخلی باشد. البته این نکته را هم باید در نظر داشت که کاهش صادرات تسلیحات ایرانی، می‌تواند تا حدودی متاثر از تحریم‌ها و عدم علاقمندی بسیاری از کشورها از همکاری تجاری با ایران باشد.

 

جمع‌بندی

حسن روحانی، رئیس جمهوری ایران، روز ۲۲ بهمن ۹۷ در مراسم راهپیمایی چهلمین سالگرد پیروزی انقلاب اسلامی مدعی شده که ۸۵ درصد تجهیزات، مهمات و نیازمندی‌های دفاعی مورد نیاز کشور در ایران  تولید می‌شود. سایت روحانی‌سنج با استناد به گزارش‌های رسمی و اظهارات مقام های مسئول در ایران ادعا را مورد سنجش قرار داده و به این نتایج دست یافته است:

• صنایع نظامی-دفاعی ایران قدمتی بیش از ۱۰۰ سال دارد.
• ۱۱ سازمان صنعتی با ده‌ها کارخانه و شرکت زیرمجموعه، فعالانه در حوزه تولید تسلیحات و تجهیزات نظامی فعال است که ۶ سازمان فعالیت خود را پیش از انقلاب شروع کرده و ۵ سازمان بعد از انقلاب بنیان گذاشته شده است.
• ایران در دهه ۵۰ شمسی یکی از بزرگترین واردکنندگان و صادرکنندگان تسلیحات و تجهیزات نظامی بوده است.
• ایران در دهه ۹۰ شمسی نه در میان صادرکنندگان و نه در میان واردکنندگان، حضوری پررنگ ندارد.
• حجم صادرات تسلیحات نظامی ایران در سال ۱۹۷۰ معادل ۲۳ میلیون دلار بوده است. این رقم در سال ۲۰۱۷ به ۱۰ میلیون دلار کاهش یافته است. البته ایران یک بار در سال ۲۰۱۱ رکورد صادرات ۸۶ میلیون دلاری را به نام خود ثبت کرده است.

براساس نتایج به دست آمده می‌توان گفت به دلیل اینکه ایران در شرایط جنگی قرار ندارد:

۱- نمی توان میزان نیاز واقعی اش به تسلیحات نظامی را مورد سنجش قرار داد.

۲- کارآمدی و کیفیت تسلیحات نظامی تولید داخل در میدان عمل مورد آزمایش قرار نگرفته است.

۳- توانمندی صنایع دفاعی داخلی ایران در تامین نیازهای نیروهای مسلح روشن نیست.

 

از این رو امکانی برای سنجش ادعای حسن روحانی رئیس جمهور ایران مبنی بر تامین نیاز ۸۵ درصدی تسلیحات نظامی نیروهای مسلح توسط صنایع دفاعی داخلی وجود ندارد و در خصوص قسمت دوم این ادعا مبنی بر واردات ۹۵ درصدی تسلیحات نظامی در زمان شاه می‌توان گفت گزارش‌های بین المللی حاکی است که ایران در سال های منتهی به پیروزی انقلاب،‌ هم وارد کننده بزرگ تسلیحات نظامی بوده و هم صادرکننده قابل توجهی بوده است. بنابراین ادعای رئیس جمهور ایران، ادعایی غیرقابل اثبات است.