سورنا ستاری
معاون علمی و فناوری رییس جمهوری
بچه پولدارها به هیچ کجا نمی‌رسند و اکثرا معتاد می‌شوند.
نادرست
اکثر بچه پولدارها معتاد می‌شوند؟
سورنا ستاری معاون علمی و فناوری رییس جمهوری روز ۲۸ آبان ۹۷ در نشست افتتاحیه پانزدهمین اجلاس فناوری رسانه که در سالن مرکز همایش های صدا و سیما برگزار شد، مدعی شده «بچه پولدارها به هیچ کجا نمی‌رسند و اکثرا معتاد می‌شوند». او با بیان اینکه «پول در توسعه شرکت‌های خصوصی عامل پنجم به شمار می‌آید» این سوال را مطرح کرده که چرا بچه پولدارها به هیچ جایی نرسیده اند و بعد خود اینگونه پاسخ داده است: «اکثر بچه‌پول‌دارها معتاد می‌شوند و کسی را پیدا نمی‌کنید که بچه پولدار باشد و به جایی رسیده باشد، این در حالی است که همه استعدادها با سختی‌های بسیار دست و پنجه نرم کرده و بعد موفق شدند. مجددا می‌گویم مهمترین مساله محیط و اکوسیستم است و اگر ما می‌خواهیم بچه‌های خود را حفظ کنیم، باید این محیط را ایجاد کنیم. باید بین کسی که در سرش مغز دارد با کسی که در جیبش پول دارد، تفاوت باشد. سرمایه پول درون جیب نیست، بلکه فکری است که در سر افراد وجود دارد».
برای فکت‌نامه جالب آمد که بررسی کند این ادعا مستند به چه ادله‌ای است، خصوصا اینکه از زبان «معاون علمی» رییس جمهوری بیان شده است. مقامی که انتظار می‌رود بیش از دیگران از فکت‌های علمی در صحبت‌های خود استفاده کند.
البته پیش‌تر نیز اظهارات مشابهی از سورنا ستاری مطرح شده بود با این محتوا و مضمون که «نیروی دانشی خوب نباید بچه پولدار باشد». پیش‌تر او صرفا به اظهار عقیده‌اش در این‌باره پرداخته بود، اما گفته اخیر او یک ادعای قابل پیگیری براساس فکت است.
آیا بین اعتیاد و پولداری رابطه معناداری وجود دارد؟ آیا ثروت جوانان را به سمت اعتیاد می‌کشاند؟ مستندات این ادعا چیست؟ اول از همه از طریق ایمیل با دفتر آقای ستاری تماس گرفتیم و مستندات این ادعا را جویا شدیم. تا لحظه تنظیم این مقاله پاسخی دریافت نکرده‌ایم.
معتاد کیست؟
هر کسی با مواجه به این موضوع، احتمالا خیلی سریع مصداقی را در ذهن مجسم می کند و به این سوال پاسخ می دهد، این پاسخ شاید با پاسخ‌های علمی هم چندان متفاوت نباشد. معاونت اجتماعی نیروی انتظامی در تعریف معتاد می‌گوید:
«روزهای اول كه یک فرد از روی كنجكاوی در رفت وآمد با دوستان ناباب به مواد اعتیاد آور روی می‌آورد وضع بدنی و روحی او كم‌كم تغییر می‌كند. ابتدا احساس قدرت و نشاط كاذبی دارد اما با گذشت زمان كم‌كم میزان ماده مصرفی افزایش یافته، رنگ صورت و لب‌ها تغییر می‌كند و در صورت عدم مصرف علایم جسمی و روانی خاص در فرد ظاهر می‌شود. فرد حرف‌های بی‌جا و نامربوط می‌زند، گاهی ساكت و گاهی پرحرف است، بی موقع حتی در وسط روز چرت می‌زند وخواب‌آلود است، به نظافت بدن و لباس خود اهمیت نمی‌دهد، ساعت‌ها در گوشه‌ای می‌نشیند بدون اینكه فعالیتی انجام دهد، گاهی به شدت افسرده است و دچار رعشه می شود و از كند ذهنی رنج می‌برد و رفته رفته اراده خود را در كلیه فعالیت‌ها از دست می‌دهد. پس از مدتی عدم موفقیت یا دشواری در ترک مواد را تجربه می‌كند و كاهش فاحش در عملكردهای شغلی، تحصیلی، خانوادگی، فردی و اجتماعی او پدید می‌آید. به تدریج دچار فراموشی شده و به مشكلات خود و خانواده اهمیتی نمی‌دهد.»
در واقع ناجا، اعتیاد را به مصرف دخانیات تقلیل داده حال آنکه معتاد واژه عام‌تری است و می‌تواند در برگیرنده اعتیاد به الکل، سکس و... باشد.
رابطه اعتیاد و ثروت
آیا آن‌گونه که معاون علمی رییس جمهوری مدعی است بین اعتیاد و ثروت رابطه معناداری وجود دارد؟ آیا پولداری باعث اعتیاد می‌شود؟
«فکت‌نامه» در پاسخ به این پرسش‌ها به تحقیقات انجام شده مراجعه کرد تا امکان یافتن رابطه‌ای معنادار بین این دو را بسنجد. تحقیقات بسیاری در ایران در رابطه با دلایل شیوع اعتیاد صورت گرفته و کارشناسان بسیاری در این حوزه سخن گفته‌اند، اما آنچه در تمام این تحقیقات مشهود است، ضعف اطلاعات و نمونه‌گیری‌های دقیق است. چرا که هیچ مرکز آماری دقیقی در این حوزه وجود ندارد یا منتشر نشده و در دسترس عمومی نیست.
در سال ۱۳۹۴ سازمان بهزیستی طرحی را با عنوان «پیمایش ملی اعتیاد» به اجرا گذاشته است که ظاهرا یکی از موضوعات این طرح، طبقه اجتماعی بوده است. با این حال جست‌وجوهای فکت‌نامه برای دسترسی به نتایج تفصیلی این پیمایش به جایی نرسید. در میان اخبار پراکنده‌ای هم که در آن برخی از نتایج این پیمایش اعلام شده، اشاره‌ای به موضوع طبقه اجتماعی دیده نمی‌شود.
از آنجایی که اعتیاد در ایران یک تابو است و کمتر کسی علاقمند است از اعتیادش سخن بگوید، اطلاعات دقیقی در این خصوص وجود ندارد. دولت و نهادهای مسئول نیز هیچ‌گاه در این خصوص اطلاعات شفافی منتشر نکرده‌اند، بلکه تصور این است که دولت سعی کرده آمار واقعی را پنهان نگاه دارد. بنابراین اکثر مقالات موجود بر اساس تحقیق روی یک جامعه آماری بسیار کوچک شکل گرفته، پس به صورت شفاف و مستدل نمی‌توان گفت آیا فقر دلیل اعتیاد است یا ثروت، بلکه می‌توان گفت هر دو نقش آفرین‌اند. به این معنا که هم در میان طبقات فرودست جامعه، معتاد بسیار است هم در میان طبقه مرفه، اما یک نکته را با قاطعیت می‌توان گفت و آن اینکه در اکثر مقالات تحقیقی منتشر شده و اظهارنظرهای مقام‌های مسئول، از «فقر اقتصادی و بیکاری» به‌عنوان یکی از مهمترین دلیل گرایش جوانان به اعتیاد یاد شده و در کمتر مقاله‌ای، «ثروت» عامل اعتیاد معرفی شده است. شاید در میان اظهارنظرهای متعدد که فقر و بیکاری را عامل اعتیاد دانسته، بتوان به اظهار نظر متفاوت علی ربیعی وزیر سابق تعاون کار و رفاه اجتماعی اشاره کرد که «ناامنی روانی» را عامل نخست اعتیاد معرفی کرده است. ربیعی گفته: «ناامنی روانی نخستین علت اعتیاد است و این موضوع در میان افراد شاغل به هیچ وجه کمتر از بیکاران نیست بلکه در بسیاری موارد بیشتر است.»
برزو مروت، جلیل کریمی، رویا نوری و صلاح‌الدین قادری درمقاله‌ای که سال ۹۵ منتشر کرده‌اند به آسیب‌شناسی اعتیاد زنان در ایران پرداخته‌اند. آنها مقاله خود را با مطالعه روی ۷۶۸ زن معتاد به رشته تحریر درآورده و نوشته‌اند: «فشار ناشی از محدودیت خانواده و محیط، فشار عاطفی ناشی از آزار جسمی و جنسی، فشار ناشی از مشکلات مالی و تن فروشی و فشار روحی در جامعه، مهمترین عوامل گرایش آنها به اعتیاد بوده است. آنها در این مقاله به وضعیت اقتصادی زنان معتاد پرداخته و آورده‌اند: «اکثریت مراجعین به مراکز کاهش آسیب‌ها از طبقه پایین و ضعیف جامعه هستند. از بین کسانی که به مرکز درمان سرپایی مراجعه می‌کنند تنها ده درصد دارای وضعیت اجتماعی و اقتصادی بسیار خوب هستند. اکثر زنان مصرف کننده مراجعه کننده به مراکز کاهش آسیب، مرکز اقامتی میان مدت، زندان و ماده ۱۶ دارای پایگاه اجتماعی اقتصادی ضعیف هستند.
نویسندگان این مقاله در نتیجه‌گیری تاکید کرده‌اند که بیشتر زنان مصرف کننده مواد در ایران از قشر پایین هستند و «فشارهای اجتماعی» عامل اصلی اعتیاد آنهاست.
پرویز آهی، لیلا ذوقی و بیتا آجیل‌چی نیز در مقاله‌ای دیگر به رابطه اعتیاد و امنیت اجتماعی پرداخته و به این جمع‌بندی رسیده‌اند که «محیط اقتصادی افراد معتاد در گرایش آنان به اعتیاد و سوء مصرف مواد، تاثیرگذار است، به طوری که افراد در خانواده‌های فقیر در مقابل مشکلات و مسائل ناشی از فقر آسیب پذیرتر می‌شوند و به سوی انحرافات و سوء استفاده از مواد مخدر کشیده می‌شوند. جوانان به اقتضای سن و نیازهای طبیعی و اجتماعی خود توقع دارند که نیازهای آنان تامین شود به هر دلیل که یک جوان از حق داشتن کار، سرپناه و درآمد لازم برای رفع نیازهای خود محروم بماند، خواه ناخواه، به مسیرهای انحرافی کشیده می‌شود.
آنها این تحقیق را با مطالعه روی اطلاعات سرکلانتری‌هایی که بیش از ده سال روی مبارزه با مواد مخدر فعالیت کرده‌اند انجام داده و آورده‌اند: روسای کلانتری‌ها، ۹۹ درصد اطمینان دارند که رابطه معناداری بین وضع اقتصادی و اعتیاد وجود دارد به این معنا که زندگی در محیط‌های فقیرنشین، و محیط‌هایی که دسترسی به مواد مخدر آسان‌تر است، گرایش به مواد بیشتر است.
رابطه میان قیمت مواد مخدر و میزان شیوع
فکت‌نامه برای سنجش ادعای معاون علمی رییس جمهور، «رابطه میان قیمت مواد مخدر و میزان شیوع آن را در میان معتادان» مورد بررسی قرار داد تا شاید از این طریق بتواند تصویری هرچند احتمالی از طبقه اقتصادی معتادان ایران ارائه کند.
براساس گزارش پلیس و ستاد مبارزه با مواد مخدر، در حال حاضر بررسی الگوی مصرف مواد در سطح کشور بر اساس نتایج شیوع شناسی، نشان می‌دهد تریاک با ۵۳.۲ درصد و ماریجوانا و حشیش و گل و گراس با ۱۱.۹ درصد و شیشه با ۸.۱ درصد و هروئین با ۷.۱ درصد به ترتیب الگوهای اول تا چهارم در کشور هستند. قیمت هر کدام از این مواد به این شرح است:
تریاک به عنوان ارزان‌ترین ماده مخدر و البته به نسبت هروئین و شیشه کم‌آسیب‌زاتر، بیشترین میزان مصرف را در ایران داراست و مواد مخدر گران قیمت همچون کوکائین به دلیل میزان مصرف بسیار کم، حتی در گزارش‌ها به آن پرداخته نمی شود. هروئین باوجود قیمت پایین تر ولی به علت آسیب‌زایی بیشتر، کمتر از شیشه مصرف می‌شود ولی با افزایش قیمت شیشه به دلیل بالا رفتن نرخ دلار در ایران، این نگرانی را ایجاد کرده که الگوی مصرف از شیشه به هروئین تغییر کند. جملگی این اطلاعات می‌تواند نشانهای بر بزرگ‌تر بودن جامعه معتادان فقیر به نسبت بچه پول‌دارهای معتاد باشد.
جمع‌بندی
سورنا ستاری مدعی است «بچه پولدارها به هیچ کجا نمی‌رسند و اکثرا معتاد می‌شوند». در گذشته نیز معاون علمی رییس جمهوری و رییس بنیاد ملی نخبگان مطالب مشابهی به همین مضمون گفته است که اغلب جنبه اظهار نظر و عقیده شخصی داشته‌اند، اما این بار در گفته او یک ادعای قابل سنجش به چشم می‌خورد که می‌توان درستی و نادرستی آن را با فکت‌های علمی بررسی کرد.
آمارهای قطعی و مطالعات ملی در این زمینه یا انجام نشده یا نتایج آن در دسترس عمومی نیست، اما در میان تحقیقات دانشگاهی و گفته‌های مسئولان رسمی، شواهد زیادی وجود دارند که از نسبت مستقیم میان فقر و اعتیاد حکایت می‌کنند. با این حال هر چه گشتیم نتوانستیم یک مقاله علمی یا یک اظهار نظر معتبر رسمی پیدا کنیم که به ارتباط ثروتمندی و اعتیاد پرداخته باشد. در اغلب تحقیقات آماری، تاکید بر فراگیری اعتیاد در میان اقشار ضعیف، کم‌درآمد و آسیب‌پذیر جامعه است.
فکت‌نامه همچنین با بررسی میزان شیوع مواد مخدر و قیمت آنها در بازار، به این جمع‌بندی رسید که میزان شیوع و قیمت مواد مخدر با هم ارتباط مستقیمی دارد که نشان می‌دهد و صرفه اقتصادی برای معتاد مصرف‌کننده عامل تعیین‌کننده‌ای در انتخاب نوع مواد مخدر است.
مجموع اطلاعات به‌دست آمده نشان می‌دهد که ادعای سورنا ستاری نمی‌تواند با واقعیت تطابق داشته باشد و اعتیاد یا به‌عبارتی اعتیاد مشهود، بیش از آنکه میان «بچه پولدارها» رایج باشد در میان طبقه پایین و ضعیف جامعه شیوع دارد، پس به این ادعا نشان «نادرست» می‌دهیم.
- به‌روزرسانی (آذر ۹۷):
پس از انتشار این مقاله، پاسخی از دفتر دکتر سورنا ستاری به فکت‌نامه رسید با این مضمون که خبرنگار در تنظیم مطلب سخنرانی دقت لازم را نداشته و بحث دکتر ستاری متفاوت از آن چیزی است که به رشته تحریر در آمده است. در پاسخ دفتر معاون علمی فناوری رییس جمهوری آمده:
«اين خبر به اين شكل صحيح نيست و توسط سايت‌های اصلی هم تصحيح شد ايشان در رابطه با داستان افراد موفق و كارآفرين در جهان و ايران صحبت می‌كردند و گفتند داستان همه تقريبا يک جور هست از خانواده غير پولدار و با زحمت وتلاش به جايی رسيدن از [استیو] جابز و ... مثال آورده و در ايران هم نكاتی گفتن در ادامه بدون آوردن اكثرا.
دقت شود مشكل همين جاست كه ايشون لفظ اكثرا رو نگفتن بلكه گفتن مثلا يک پدر پولدار كلی برای بچه‌اش خرج می‌كند اگر محيط آماده نباشد او كارافرين نمی‌شود بعضا حتی معتاد می‌شود چرا چون پول پدر او را كارآفرين نمی‌كند.
در ادامه درباره روحيه بچه پولداری صحبت كردند. عزيز خبرنگاری اين‌ها را به هم چسباند و شد وآنچه شد.»
پاسخ دفتر دکتر ستاری تاییدی است بر نبود ادله‌ای که ثابت کند که اکثر «بچه پولدارها» معتاد می‌شوند یا به جایی نمی‌رسند. یعنی این ادعا کامل پس گرفته شده ولی پرسش این است که چرا دفتر معاون علمی رییس جمهور وقتی نقل قولی ناصحیح از این مقام رسمی در رسانه‌ها منتشر می‌شود نسبت به اصلاح آن اقدام نمی‌کنند تا در آینده مورد استناد دیگران قرار نگیرد. تا این لحظه این گفته همچنان روی خبرگزاری ایلنا موجود است. به هر ترتیب همانطور که در گزارش آمده اعتیاد هم در میان بچه پولدارها وجود دارد و هم در میان فقرا. پیشرفت و موفقیت نیز در میان اقشار توانمند و ضعیف جامعه وجود دارد و نمی‌توان نسخه کلی پیچید. پول به تنهایی حتما موفقیت و کارآفرینی نمی آورد ولی داشتن منابع مالی، فرصت بیشتری ایجاد می کند.
https://www.sharethefacts.co/share/1f25a664-e3cc-4bd0-b6b5-be5e28909d15