مهاجرت ایرانیان به کانادا و استرالیا به روایت آمار رسمی

رسانه‌های ایرانی اواسط آذر ماه امسال، از قول حسین عبده تبریزی، استاد علوم مالی (فاینانس) و مشاور وزیر راه و شهرسازی ایران نوشتند: اطلاعاتی که دارم نشان می دهد ۱/۵ میلیون ایرانی درصف مهاجرت به استرالیا و کانادا هستند که این عدد ترسناکی است».

این خبر هم در برخی رسانه‌های فارسی‌زبان مانند ایران اینترنشنال و بی‌بی‌سی بازتاب داشت و هم مورد توجه تحلیل‌گران سیاسی قرار گرفت.

ادعای مطرح شده چیست؟

برای بررسی صحت این ادعا ابتدا تلاش کردیم تا ببینیم نقل قول انجام شده چقدر دقیق است.

اول از طریق ایمیل با آقای عبده تبریزی تماس گرفتیم و از او درباره منبع گفته‌اش سوال کردیم که پاسخی دریافت نکردیم.

در مرحله بعد خود دست به کار شدیم تا ببینیم آنچه استاد دانشگاه‌های معتبر ایرانی، در نشست سیزدهم آذر ماه انجمن جامعه‌شناسی ایران با عنوان «صلح، اقتصاد و چالش های فقر» گفته دقیقا چه بوده است.

هم در گزارش انجمن جامعه شناسی و هم در متن منتشرشده در وب‌سایت شخصی آقای عبده تبریزی این طور نقل شده است: «اطلاعات حاوی آن است که در سال های اخیر ۱/۵ میلیون ایرانی مهاجرت کرده اند یا در صف مهاجرت به کشورهایی چون استرالیا و کانادا ایستاده اند. اینها اعداد ترسناکی است».

مشخص است که در متن تایید شده ۱/۵ میلیون نفر شامل کسانی هم که در سال‌های اخیر مهاجرت کرده‌ یا در صف مهاجرت قرار دارند.

برای اطمینان بیشتر فایل صوتی نشست را هم بررسی کردیم. فایل کامل نشست هم ضمیمه گزارش انجمن جامعه‌شناسی است و هم در کانال تلگرامی سخنرانی‌ها در دسترس است (دقیقه ۳۰:۱۵).

جمله‌ای که توسط آقای عبده تبریزی بیان شده دقیقا این است: «ابعاد مهاجرت ترسناک است. وقتی می‌شنویم در یک یا دو سفارتخانه کانادا و استرالیا یکی چیزی حول و حوش ۱/۵ میلیون نفر [صدا واضح نیست]… این وحشتناک است، آدم می‌ماند از این داستان...»

جمله‌ به طور مشخص تمام نمی‌شود. منبع، شنیده‌های گوینده است و معلوم نیست ۱/۵ میلیون ایرانی دقیقا شامل چه کسانی می‌شود: کسانی که مهاجرت کرده‌‌اند یا رسما در مرحله مهاجرت قرار دارند؟

با این حال فکت‌نامه به اعتبار متن تایید شده از سوی آقای عبده تبریزی تلاش می‌کند تا درستی این ادعا را بررسی کند که در سال‌های اخیر ۱/۵ میلیون ایرانی مهاجرت کرده‌اند یا در صف مهاجرت کشورهایی چون استرالیا و کانادا ایستاده‌اند».

با مراجعه به آمارهای معتبر بین‌المللی ببینیم وضعیت مهاجرت ایرانیان طی ۵ سال اخیر چه تغییری کرده و طبق آمارهای رسمی، کل جمعیت مهاجران ایرانی در فاصله سال‌های ۲۰۱۲ تا ۲۰۱۷ چقدر افزایش پیدا کرده است.

۱- آمارهای مهاجرت به کشورهای OCED

طبق آمارهای سازمان همکاری‌های اقتصادی (OCED)، طی سال‌های ۲۰۱۲ تا ۲۰۱۵ دست کم ۳۰۰ هزار نفر به جمعیت ایرانیان ۳۵کشور عضو سازمان همکاری‌ها اضافه شده است. با در نظر گرفتن روند صعودی آمار مهاجرت ایرانیان، می‌توان فرض کرد  همین میزان در سال‌های ۲۰۱۶ و ۲۰۱۷ به آمار اضافه شده‌اند. با در نظر گرفتن این فرض می‌توان گفت آمار مهاجرت ایرانیان بعد از سال ۲۰۱۲ حدود ۶۰۰ هزار نفر است.

این عدد حدود نیمی از کل جمعیت مهاجران متولد ایران تا سال ۲۰۱۵ است که بر اساس داده‌های آخرین سرشماری کشورهای مختلف در سال‌های گوناگون جمع‌آوری شده است. احتمال خطا در این آمار البته کم نیست، چراکه از یکسو داده‌های جمعیتی برخی از کشورها به روز نیستند و از سوی دیگر آمار جمعیت ایرانی‌تبارهای همه کشورها در دسترس نیست. حاصل جمع آخرین ارقام موجود نشان می‌دهد، حداقل یک میلیون و ۲۱۲ هزار نفر شهروند خارجی متولد ایران در کشورهای سازمان همکاری‌های اقتصادی زندگی می‌کنند.

این عدد معادل ۲۰ تا ۲۵ درصد برآوردهای غیررسمی است که از سوی مقام‌های مسئول در ایران به عنوان جمعیت ایرانیان خارج از کشور (بین ۵ تا ۶ ملیون نفر) مطرح می‌شود. برای داشتن برآورد دقیق از آمار جمعیت ایرانیان خارج از کشور باید جمعیت ایرانی‌تبارها و نسل دوم  (ایرانیانی که در خارج از ایران به دنیا آمده‌اند) و همین‌طور آمار ایرانیانی را که در کشورهای خارج از سازمان همکاری‌های اقتصادی زندگی می‌کنند، به یک میلیون و ۲۰۰ هزار نفر اضافه کنیم. در این صورت بعید نیست که جمعیت کل ایرانیان و ایرانی‌تبارهای خارج از ایران به برآوردهای غیررسمی نزدیک شود.

۲- آمارهای مهاجرت به کشورهای استرالیا و کانادا

فکت‌نامه با مراجعه به آمارهای رسمی منتشر شده از سوی اداره مهاجرت کانادا و استرالیا، تلاش کرد تا تصویری شفاف از روند مهاجرت به این کشور طی ۵ سال گذشته ترسیم کند.

مهاجرت ایرانیان به کانادا: جدول زیر اطلاعات تصویر کم‌و‌بیش کاملی از روند مهاجرت ایرانیان به کانادا طی سال‌های ۲۰۱۲ تا ۲۰۱۷ نشان می‌دهد.

منابع: اطلاعات جدول از روی داده‌های باز دولت کانادا و از طریق لینک‌های زیر گردآوری شده است: گزارش‌های فصلی (اقامت دائم)،گزارش‌های فصلی (اقامت موقت)، به روزرسانی ماهیانه (اقامت دائم و موقت)

جدول بالا نشان می‌دهد طی سال‌های ۲۰۱۲ تا دسامبر ۲۰۱۷، در مجموع ۲۴۱ هزار پرونده درخواست ویزا از سوی ایرانیان به اداره مهاجرت کانادا ارسال شده است.

از این میان مشخص نیست چه تعداد از این درخواست‌ها مربوط به ویزاهای توریستی است. طبق آمار رسمی طی سال‌های ۲۰۱۲ تا ۲۰۱۷، بیش از  ۱۱۷ هزار ویزای بازدید برای ایرانیان صادر شده است. اگر فرض کنیم نرخ قبولی ویزای مسافرتی ۸۰ درصد باشد، باید از این میان ۱۵۰ هزار درخواست را به حساب کسانی نوشت که به انگیزه‌هایی غیر از مهاجرت (مثل دیدار با فرزندان و اقوام، یا گردشگری) درخواست ویزا کرده‌اند.

نکته فرعی، اما تامل‌برانگیز در جدول بالا افزایش چشمگیر تعداد پرونده‌های رسیده در سال ۲۰۱۷ است. اگر تعداد پرونده‌ها و درخواست ویزا را معادل میل به مهاجرت در نظر بگیریم، می‌بینیم که بعد از سال ۲۰۱۶، تمایل ایرانیان برای ورود به کانادا به طور چشمگیری افزایش پیدا کرده است.

بررسی آمار پرونده‌های پذیرفته شده نشان می‌دهد در تمام این ۶ سال، دولت کانادا درخواست ویزای ۲۱۸ نفر را پذیرفته است که طبق آمار ویزاهای توریستی، ۱۱۷ هزار مورد آن مربوط به کسانی است که به قصد مسافرت، گردشگری یا بازدید از اقوام خود وارد این کشور شده‌اند.

به تعبیری می‌توان گفت دولت کانادا طی سال‌های ۲۰۱۲ تا ۲۰۱۷، تنها برای بیش از ۱۰۰ هزار ایرانی ویزای اقامت دائم یا ویزای دانشجویی و کار صادر کرده که می‌توان آن را در آمار مربوط به مهاجرت دسته‌بندی کرد.

مهاجرت به استرالیا: با مراجعه به مرکز اطلاعات باز دولت استرالیا نتوانستیم اطلاعات کاملی مانند جدول بالا پیدا کنیم. با این همه شواهد مختلفی (از جمله آمارهای OCED یا داده‌های جمعیتی در استرالیا) وجود دارد که نشان می‌دهد میزان مهاجرت به استرالیا به مراتب کمتر از مهاجرت به کانادا است.

بر اساس آخرین گزارش گرایش‌های مهاجرت به استرالیا، جمعیت متولدین ایران در ابتدای تابستان ۲۰۱۴، کمی بیش از ۵۰ هزار نفر بوده. یک سال قبل از آن در ۳۰ ژوئن ۲۰۱۳، بر اساس برآورد اداره مهاجرت استرالیا جمعیت متولدین ایران در این کشور کمی بیشتر از ۴۶ هزار نفر بوده است.

این آمار تصویری کلی از وضعیت مهاجرت ایرانیان به استرالیا ترسیم می‌کند، اما برای داشتن تصویر روشن‌تر نیازمند دسترسی به آمار دقیق‌تری هستیم که نشان دهد طی سال‌های گذشته چه تعداد ایرانی برای مهاجرت به این کشور اقدام کرده و چند نفر موفق شده‌اند.

تلاش ما برای دسترسی به آمار تعداد پرونده‌های ایرانی در خواست مهاجرت به این کشور تا اینجا بی‌نتیجه مانده، اما داده‌های مربوط به ویزاهای موقت (دانشجویی، کار و مهارت‌های شغلی و تحصیلی موقت و ویزاهای توریستی) نشان می‌دهد از سال ۲۰۱۲ تا ۲۰۱۶ کمتر از ۴۱ هزار ایرانی به این کشور رفته‌اند.

مقایسه تعداد ویزاهای صادر شده میان دو کشور نشان می‌دهد، تعداد ویزاهای صادر شده در استرالیا (۴۱ هزار) کمی بیش از ۴۰ درصد ویزاهای کانادایی است. اگر فرض کنیم الگوی مهاجرت در هر دو کشور شبیه هم باشد، آن وقت می‌توان برآورد کرد، تعداد کل پرونده‌های مهاجرت چیزی حدود ۳۰ هزار پرونده خواهد بود.

جمع‌بندی

بررسی آمارهای مهاجرت به کانادا و استرالیا نشان می‌دهد طی سال‌های ۲۰۱۲ تا ۲۰۱۷ حدود ۲۱۸ هزار نفر در قالب مهاجر، دانشجو یا نیروی کار وارد کانادا شده‌اند. از این میان ۱۱۷ هزار نفر با ویزای مسافرتی وارد خاک کانادا شده‌اند. کمتر ۶۰ هزار نفر به عنوان مهاجر با مجوز اقامت دائم به این کشور آمده و بقیه ویزای دانشجویی یا کار روی گذرنامه‌ ایرانی‌شان مهر شده است.

از سوی دیگر طبق آمارهای رسمی، تعداد کل درخواست ویزای کانادا در ۶ سال گذشته ۲۴۱ هزار مورد بوده که کمتر از ۱۰۰ هزار تا از آنها مربوط به مهاجرت یا ویزای کار و دانشجویی بوده است.

بر اساس آمار مشابه در استرالیا هم تعداد ایرانیانی که در فاصله سال‌های ۲۰۱۲ تا ۲۰۱۶ با ویزای موقت به این کشور رفته‌اند بیشتر از ۴۱ هزار نفر نیست.

از سوی دیگر محاسبات فکت‌نامه بر اساس الگوی آمارهای موجود در مرکز همکاری‌های اقتصادی نشان می‌دهد، جمعیت ایرانی‌تبارهای کشورهای توسعه یافته در فاصله سال‌های ۲۰۱۲ تا ۲۰۱۷، حدود ۶۰۰ هزار نفر زیاد شده است.

آمار و ارقام بالا، به دلیل هم‌پوشانی قابل جمع جبری نیستند. نمی‌توان بر اساس آنها دقیقا گفت که چه تعداد ایرانی رسما تلاش برای مهاجرت کرده و چه تعداد مهاجرت کرده‌اند، اما مشخص است که حتی جمع جبری آنها هم به ۱/۵ میلیون نفر گفته شده از سوی آقای عبده تبریزی نزدیک نیست.

پدیده مهاجرت ایرانیان در سال‌های اخیر، شتاب زیادی داشته و آمارهای معتبر موجود هم به اندازه کافی گویا به نظر می‌رسند. به راحتی می‌توان با مطالعه گزارش‌های مهاجرتی در کانادا و استرالیا و سایر کشورهای پیشرفته مشاهده کرد که نرخ مهاجرت در ایران (نسبت تعداد مهاجران به جمعیت) بسیار بالا است. به عنوان مثال سرشماری ۲۰۱۶  در کانادا نشان می‌دهد جمعیت متولد ایران در این کشور طی سال‌های ۲۰۱۱ تا ۲۰۱۶، بیش از ۴۲ هزار نفر زیاد شده و از این حیث ایران پس از فیلیپین و هند و چین در مقام چهارم کشورهای مهاجرفرست قرار دارد.

آمارهای موجود اگرچه کامل نیستند، اما می‌توانند در ترسیم تصویر واقعی از مهاجرت ایرانیان به کار بیایند. در این میان ارائه آمار بدون منبع که با اعداد و ارقام موجود تفاوت فاحشی دارد، نه‌تنها ارزش تحقیقی ندارند، بلکه واقعیت موجود را مبهم و مخدوش می‌کنند.

فکت‌نامه ادعای آقای عبده تبریزی را مغایر با آمارهای معتبر موجود ارزیابی می‌کند و به این گفته که «در سال‌های اخیر ۱/۵ میلیون نفر ایرانی از ایران به کانادا و استرالیا مهاجرت کرده یا در آستانه مهاجرت‌اند» نشان نادرست می‌دهد.