تیراژ واقعی کیهان چقدر است؟

«تیراژ کیهان در زمان شمس‌الواعظین ۳۰۰ هزار بود، دوره شریعتمداری به ۷ هزار رسید. اولی از فعالیت مطبوعاتی محروم و دومی رییس مادام‌العمر موسسه شد!؟»

این متن توییتی است که مصطفی تاجزاده نهم آبان ماه در حساب کاربری‌اش در توییتر منتشر کرد.

برای اطلاع از منبع این گفته با آقای تاجزاده تماس گرفتیم و درباره منبع اعداد و ارقام ارائه شده پرسیدیم. او در پاسخ به ما گفت که این اطلاعات نقل از گفته‌های ماشاالله شمس‌الواعظین در نمایشگاه مطبوعات تهران است؛ جایی که سردبیر سابق روزنامه کیهان در میزگرد دوهفته‌نامه روبه‌رو، ضمن انتقاد از وضعیت مطبوعات گفته بود: «تیراژ سال ٧٩ [روزنامه‌ها] بیشتر از ۴میلیون بود؛حالا یک میلیون نمی‌شود… امروز شنیدم تیراژ کیهان که دوره من ٣٠٠هزار [نسخه] بود به ٧هزار رسیده است».

/

متن کامل این میزگرد هنوز منتشر نشده و تلاش‌های ما برای تماس با آقای شمس‌الواعظین تا لحظه نوشتن این مطلب بی‌نتیجه مانده است. اما در گزیده صحبت‌ها روشن است منبع گفته او درباره تیراژ ۷ هزار نسخه‌ای کیهان، شنیده‌ای شخصی است. 

 

تیراژ واقعی کیهان چقدر است؟

پیش از هر چیز تلاش کردیم تا آمار دقیق را از وزارت ارشاد بگیریم که تا الان پاسخی به درخواست ما داده نشده است.

بنابراین خود دست به کار شدیم تا ببینیم در میان آمار و اطلاعات رسمی، چه چیزی در این‌باره خواهیم یافت.

مرجع اعلام رسمی اطلاعات درباره نشریات کشور، معاونت مطبوعاتی وزارت ارشاد است. بر اساس تبصره ماده ۲۰ قانون مطبوعات «كليه مطبوعات مكلفند همه ماهه تيراژ فروش ماهيانه خود را كتبا به وزارت ارشاد اسلامي اطلاع دهند». با این حال تا کنون هیچ گزارش کلی یا تفصیلی درباره وضعیت تیراژ مطبوعات از منتشر نشده است.

در شیوه‌‌‌نامه رتبه‌بندی روزنامه‌ها  کیفی روزنامه‌ها هم، اگرچه تیراژ بیشترین امتیاز (۲۰ از ۱۰۰) را برای یک روزنامه دارد، اما نه درشناسنامه رسانه‌ها و نه در رتبه‌بندی، هیچ اطلاع دقیقی در این باره ارائه نمی‌شود. بر اساس آخرین رتبه‌بندی وزارت ارشاد، روزنامه کیهان با امتیاز ۷۰، در رتبه هشتم روزنامه‌ها قرار دارد، اما مشخص نیست که این امتیاز چگونه محاسبه شده است.

 

خود نشریات نیز به دلایل مختلف تمایلی برای اعلام تیراژ دقیق خود ندارند.

در میان گزارش‌های پراکنده هم، به جز برخی اخبار پراکنده درباره تیراژ کل روزنامه‌های کشور و میزان فروش آنها، اطلاعات معتبری به دست نمی‌آید. تنها عدد نسبتا معتبر تیراژ ۹۰۰ هزارتایی کل روزنامه‌های کشور است که آن طور که حسین انتظامی، معاون مطبوعاتی وزارت ارشاد گفته است، ۴۰۰ هزار نسخه از آنها برگشت می‌خورد.

در میان گزارش‌های پراکنده می‌توان به گزارش‌های رسانه‌ای پراکنده اشاره کرد. به عنوان مثال سایت ۲۴ آنلاین در گزارشی (سوم خرداد ۱۳۹۶) مدعی شد تیراژ روزنامه کیهان در حد ۱۵هزار نسخه در روز پایین آمده که بیش از نیمی از آن برگشت می‌خورد.

منبع اطلاعات این گزارش مشخص نیست، اما گزارش دیگری (۲۶ مرداد ۱۳۹۴) وجود دارد که با استفاده از روش آمارگیری از برخی دکه‌های روزنامه‌فرشی، تخمینی از تیراژ توزیع تهران روزنامه‌ها به دست آورده است. بر این اساس تیراژ توزیع تهران روزنامه کیهان ۱۸هزار نسخه در روز و در کل کشور ۳۶هزار نسخه برآورد شده است. روش کار این گزارش، بر اساس فرمول حسین انتظامی (معاون کنونی مطبوعات وزارت ارشاد و مدیر سابق روزنامه‌های جام جم و همشهری و سایت خبرآنلاین) انجام شده بود که در سال ۱۳۸۸ برای داشتن برآوردی نسبتا دقیق از تیراژ روزنامه‌ها توصیه شده بود.  

این روش آماری را فکت‌نامه نمی‌تواند تایید کند، چراکه متغیرها و داده‌های نامشخص زیادی وجود دارد که رسیدن به نتیجه دقیق را دشوار می‌کند.

 

برآوردهای فکت‌نامه از حداقل تیراژ کیهان

با این همه با استفاده از برآورد توزیع می‌توان به نتایجی تقریبی از تیراژ روزنامه‌های سراسری رسید که اگرچه برای تایید یک رقم دقیق نمی‌تواند معتبر باشد، اما بر اساس «برهان خلف» می‌تواند برای رد یک ادعا از اعتبار لازم برخوردار باشد.

کیهان یک روزنامه سراسری است که در تمام کشور توزیع می‌شود. تلاش می‌کنیم با توجه به گستره توزیع و تخمین حداقلی نقاط که روزنامه کیهان به طور روزانه به آنجا می‌روند، به کمترین تیراژ ممکن برای این روزنامه نزدیک بشویم.

بر اساس نتایج سرشماری واحدها و شاغلان مطبوعاتی و خبرگزاری‌ها (مربوط به سال ۱۳۸۷) ۴ هزار و ۳۵۵ مرکز توزیع مطبوعات در سراسر کشور وجود دارد که بیش از ۱۵۰۰ واحد از آنها در استان تهران قرار دارند.

تنها اگر فرض کنیم هر کدام از این واحدها به طور متوسط ۲ نسخه از کیهان را در روز روی پیشخوان خود بگذارند، حتما تیراژ کیهان بیش از ۷ هزار نسخه است.

به جز آن روزنامه کیهان در کتابخانه‌های عمومی کشور نیز توزیع می‌شود. گفته شده ۳ هزار و ۲۷۸ کتابخانه عمومی در سراسر کشور وجود دارد که در جمع برآورد تیراژ این روزنامه باید آن را هم به جمع تیراژ این روزنامه اضافه کرد.

به جز این، تقریبا همه دستگاه‌های دولتی و نهادهای عمومی نیز مشترک روزانه روزنامه‌ کیهان هستند. در بودجه عمومی کشور، بیش از هزار دستگاه اصلی و زیردستگاه اصلی وجود دارد. فرض کنیم هر اداره دولتی صاحب ردیف بودجه، فقط یک نسخه کیهان در روز تهیه کند، دستکم بیش از هزار نسخه از کیهان در روز به ادارات و دستگاه‌های دولتی فرستاده می‌شود.

این آمار به جز دستگاه‌ها و نهادهای غیردولتی (روزنامه‌ها و خبرگزاری‌ها و موسسات غیردولتی مثل دانشگاه آزاد) است که عموما مشترک روزانه کیهان‌اند.

همچنین آمار توزیع‌ شرکت‌های حمل و نقل حمل هوایی و قطارهای مسافری و… را نیز باید به جمع اینها اضافه کرد که

به دلیل عدم وجود اطلاعات معتبر کافی و همچنین برای پرهیز از طولانی شدن مطلب از آنها گذشته به حساب نمی‌آوریم.

اگر فرض کنیم سهم دستگاه‌های غیردولتی و توزیع شرکت‌های حمل نقل هم دست‌کم هزار نسخه در روز باشد، آن وقت جمع کل تیراژ کیهان، با حساب و کتاب حداقلی، تیراژ کیهان بیش از ۱۴ هزار نسخه در روز است.

 

جمع‌بندی

فکت‌نامه در بررسی این ادعا و ادعاهای مشابه کاری به محتوا و تفسیرهای سیاسی و غیرسیاسی ندارد و صرفا درستی یا نادرستی اعداد و ارقامی را بررسی می‌کند که پشتوانه این تحلیل‌ها قرار می‌گیرند.

۱- بررسی‌های ما نشان می‌دهد، به جز برخی گفته‌های پراکنده هیچ آمار دقیق و معتبری درباره تیراژ دقیق روزنامه کیهان -چه در دوره‌های گذشته و چه در دوره فعلی- وجود ندارد. اکثر روزنامه‌ها و نشریات ایرانی -از جمله روزنامه کیهان- از درج تیراژ دقیق در شناسنامه نشریه خودداری می‌کنند، معاونت مطبوعاتی وزارت ارشاد هم که مرجع اعلام نظر در این‌باره است، تا کنون اقدامی برای شفاف‌سازی تیراژ روزنامه‌ها اطلاع‌رسانی نکرده است.

۲- در مورد تیراژ روزنامه کیهان در گذشته مطالب مختلفی بیان می‌شود. تیراژ یک میلیون نسخه‌ای در زمان انقلاب یا تیراژ ۳۰۰ هزارنسخه‌ای در زمان سردبیری آقای شمس‌الواعظین (در سال ۱۳۶۸) یا تیراژ ۲۴۰هزار نسخه‌ای در زمان عضویت محمد مهاجری در شورای سردبیری این روزنامه (پیش از سال ۱۳۸۸). فکت‌نامه در مقام تایید مستقل هیچ کدام از این اعداد و ارقام نیست.

۳- برآوردهای فکت‌نامه اگرچه برای برآورد تیراژ روزنامه کافی نیستند، اما به طور قطع نشان می‌دهند که تعداد نسخه‌های چاپ شده کیهان در طول یک روز حتما بیش از ۷ هزار در کمترین حالت چیزی حدود ۱۴‌هزار نسخه است. حتی بررسی‌های واقع‌گرایانه‌تر نشان می‌دهد با توجه به ماهیت تضمینی توزیع روزنامه به نهادهای عمومی، میزان توزیع خالص (کل تیراژ منهای برگشتی) بیش از ۷ هزار نسخه در روز است.

محاسبه دست‌پایین تعداد مراکز توزیع روزنامه در سراسر کشور، کتابخانه‌ها و مشترکان دولتی و عمومی روزنامه کیهان و همین‌طور توزیع‌های تضمینی شرکت‌های هوایی و قطارهای مسافری و… نشان می‌دهند که تیراژ روزنامه بیش از آن چیزی است که از سوی ماشاالله شمس‌الواعظین گفته و از سوی برخی فعالان سیاسی تکرار شده است.

با این حساب اعداد و ارقام مطرح شده درخصوص تیراژ ۷ هزار نسخه‌ای روزنامه کیهان از سوی فکت‌نامه نشان نادرست می‌گیرد.