محمدجواد لاریجانی
دبیر ستاد حقوق بشر قوه قضاییه
ربنای شجریان خلاف موازین شرعی تلاوت است.
نادرست
آیا ربنای شجریان امر خلاف موازین شرعی است؟
محمد جواد لاریجانی، مدعی شده ربنای محمدرضا شجریان به این دلیل که «تبدیل به یک مناقشه‌ی سیاسی شده است، لذا در تلاوت مذکور توجه به آیت تحت‌الشعاع قرار می‌گیرد و ین امر خلاف موازین شرعی تلاوت است… حتما می‌دانید که تحت‌الشعاع قرار گرفتن توجه به آیات باهرات نسبت به مقارنات آن قدر مهم بوده که برخی از فقهای بزرگ تلاوت ملحون را مورد شبهه قرار داده‌اند».
او -به عنوان یکی از شش عضو هیات نظارت بر صدا و سیما- در پاسخ به نامه‌ی وزیر ارشاد نوشته: «این حساسیت در میان موسیقی‌دانان بزرگ و حرفه‌ای هم مطرح است و آنان غالبا ابا دارند که قطعات مهم ترکیبی آنان همراه با آواز پخش شود، زیرا معتقدند توجه به الحان و معانی (و گاه حرکات متناظر بدنی) توجه به رموز و ظرافت‌های نهفته در تناسب‌های ایقاعی را که جوهر اصلی هنر موسیقی است تحت‌الشعاع قرار می‌دهد».
زمینه‌ی ماجرا
پخش ربنای شجریان در مرداد ماه ۱۳۸۸ متوقف شد. البته شجریان از سال ۱۳۷۴ از علی لاریجانی -رییس وقت صدا و سیما- خواسته بود به جز مناجات ربا و مثنوی افشاری، صدای او از صدا و سیما پخش نشود. اما ۱۴ سال بعد، به این نامه ترتیب اثر داده شد، آن هم بعد از انتشار نامه‌ی دوم -این بار خطاب به عزت‌الله ضرغامی- که بر خواسته‌ی قبلی خود تاکید کرده بود. اما این بار این درخواست با واکنش سریع صدا و سیما مواجه شد. معاون وقت صدا اعلام کرد «حتی در ماه رمضان هم صدای شجریان پخش نخواهد شد».
از آن تاریخ تا الان بحث ربنا یکی از بحث‌های مناقشه‌برانگیز در حوزه‌ی عمومی بوده است. طرح این موضوع در مناظره‌ها و نشست‌های انتخاباتی سال ۱۳۹۶ نشان می‌دهد، مساله‌ی پخش نوای ربنا در ماه رمضان در اندازه‌ی یک مطالبه‌ی عمومی در ایران مطرح است.
گفته شد وزیر ارشاد در حاشیه‌ی یکی از نخستین جلسه‌های هیات دولت پس از انتخابات ۱۳۹۶، کتبا از رییس صدا و سیما خواسته تا در ایام ماه رمضان ربنا دوباره از صدا و سیما پخش شود.
اما پاسخ این نامه را یکی از اعضای شورای نظارت بر صدا و سیما نوشت که اگرچه نظر رسمی شورای نظارت نیست، اما نظر یکی از ۶ عضو شورا است؛ نظری که اگرچه نمی‌تواند پاسخ رسمی به درخواست دولت تلقی شود، اما نشان می‌دهد دامنه‌ی مخالفت با پخش مناجات ربنا، فراتر از مسایل سیاسی به موازین شرعی هم رسیده است.
محمدجواد لاریجانی نه یک فقیه، بلکه فعال سیاسی است و برای طرح حکم شرعی صلاحیت ندارد.
اما صرف‌نظر از صلاحیت او می‌توان موضوع را مستقل از گوینده دید و ادعای مطرح شده را از جوانب مختلف بررسی کرد.
لاریجانی در ابتدای نامه‌‌اش می‌نویسد «موضوع دفاع از ایشان [محمدرضا شجریان] یک مناقشه‌ی سیاسی شده، لذا در تلاوت مذکور توجه به آیت تحت‌الشعاع قرار می‌گیرد و این امر خلاف موازین شرعی تلاوت است».
اما آیا به صرف اینکه یک موضوع مناقشه‌برانگیز است، می‌توان طرح آن را خلاف موازین شرعی دانست؟
در چارچوب فقهی نمی‌توان یک امر عمومی را به صرف مناقشه‌برانگیز بودن خلاف موازین شرع دانست، مگر آنکه مستقیما ایراد فقهی به آن وارد باشد، وگرنه تلاوت قرآن مادامی که غلط نباشد -چه از نظر متن و چه فرم موسیقی قرآنی- نمی‌تواند محل تردید شرعی قرار بگیرد.
اما آیا ایرادی به فرم یا محتوای ربنا هست؟
برای پاسخ به این سوال، اول باید دید آیا احکام و آداب مدونی برای تلاوت آیات قرآن در فقه شیعه وجود دارد؟ سپس نگاهی به ساختار موسیقایی نوای «ربنا» داشت.
اول، آیا «تلاوت ملحون» خواندن قرآن در دستگاه‌های موسیقی، خلاف آداب و احکام تلاوت است؟
پاسخ این سوال منفی است.
با جست‌وجو در منابع دینی، می‌توان به مجموعه‌ای از احادیث و روایات رسید که تاکید خواندن قرآن با صدای خوش دارند.
این روایات از مقاله‌ای با عنوان «انواع قرائت قرآن» برداشته شده که در پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه منتشر شده است. در آن مقاله روایات فراوانی در این باره وجود دارد که در بخش‌هایی از آن به برخی نقدها هم اشاره شده است.
معروف‌ترین اینها آیه‌ی «ورتل القرآن ترتیلا» و این روایت از پیامبر اسلام است که «لکل شیی حلیة و حلیة القرآن الصوت الحسن». همچنین روایات زیادی هم هستند که حکایت از آن دارند که امامان چهارم، پنجم و هفتم شیعیان بسیار صدای خوشی داشته و قرآن را به صوت و لحن محزون و تاثیرگذار می‌خوانده‌اند. در اصول کافی آمده گاهی قرائت نیکوی امام پنجم زانوان عابران را از حرکت باز می‌ایستاند و گاهی بر جان مستمع حالت غشوه و صعقه (بیهوشی) می‌انداخته.
همچنین آنگونه که از روایات بر می‌آید، قرائت همراه با الحان (آواز) و تغنی در میان صحابه وجود داشته است. گفته شده پیامبر اسلام در ستایش از عبدالله‌بن قیس اشعری او را با داود نبی -که معروف به آواز خوش بوده- مقایسه کرده است.
از مجموع اینها، آنچه مشخص است خواندن قرآن به صورت آوازی یا به قول محمدجواد لاریجانی «تلاوت ملحون» سابقه‌ای طولانی دارد و مورد تایید پیشوایان دینی هم بوده است.
در همین زمینه، از دفتر برخی مراجع تقلید در این باره سوال کردیم.
از دفتر آیت‌الله نوری همدانی پرسیدیم:
- حکم تلاوت و شنیدن آیات قرآن و ادعیه به طور ملحون چیست؟ به عنوان مثال دعای ربنای ماه رمضان آیا خلاف موازین تلاوت است یا خیر؟
که جواب آمد:
- «بسمه تعالی
سلام عليكم
به صورت کلی اگر غنا نباشد مانعی ندارد».
فقهای مختلف البته در تعریف «غنا» با هم اختلاف داشته‌اند. برخی بر این باورند که هر موسیقی‌ای غنا نیست، ولی هر غنایی موسیقی است. گروهی دیگر بین غنا و موسیقی تفکیک قائل نشده‌اند و در بعضی از مصادیق به تباین معتقدند. بعضی قید مجلس لهو را آورده‌اند. با این حال آنچه تقریبا میان همه مشترک است، تشخیص عرفی است.
از زمان پخش عمومی ربنا از رادیو و تلویزیون تا زمان نامه نوشتن محمد جواد لاریجانی، هیچ گاه مناجات ربنا مصداق غنا معرفی نشده، بنابراین می‌توان نتیجه گرفت تشخیص عرفی خلاف ادعای مطرح شده است و ربنای شجریان ایراد شرعی ندارد.
آیا ربنا از دایره متعارف خارج است؟
در دوران معاصر هم بازار تلاوت قرآن بازار پررونقی بوده است. قاریان ایرانی همواره مورد توجه و حمایت نهادهای مذهبی قرار داشته‌اند. قاریان غیرایرانی و سنی‌مذهب نیز مورد توجه و احترام روحانیت شیعه بوده‌اند. اساتید قرآن مصری بعد از انقلاب به ایران سفر کرده‌اند. بعضی هم سفر نکرده مورد احترام و توجه قرار داشته‌اند، چنانکه در سایت رهبر جمهوری اسلامی ایران خاطراتی درباره‌ی ارادت آیت‌الله خامنه‌ای به یک قاری مصری نقل شده و از قول او به قاریان ایرانی توصیه شده که مثل مصطفی اسماعیل بخوانند.
بنابراین جای تردیدی نیست که «تلاوت ملحون» اگرچه در بعضی دوران مورد نقد برخی فقها بوده، به طور عام محل ایراد و اشکال شرعی نبوده است. دستکم در دوران جمهوری اسلامی مورد حمایت و توجه نیز قرار داشته است.
چنانکه دستگاه‌های معروف تلاوت قرآن که ساختاری شبیه دستگاه‌های موسیقی ایرانی دارند، به طور رسمی و زیر نظر نهادها و موسسات مذهبی آموزش داده می‌شوند. به عنوان مثال پایگاه قرآنی طه، مقام‌های چارگاه، بیات، راست و سه‌گاه را به طور آنلاین آموزش می‌دهد.
ربنای شجریان طبق دسته‌بندی نواها در تقسیم‌بندی موسیقی ایرانی، مرکب‌خوانی در مایه‌ی سه‌گاه است. ربنا البته رپرتوار مرسوم تلاوت قرآن را ندارد که از اعوذبالله شروع و با صدق‌الله ختم شود. بخش‌هایی از چهار آیه از چهار سوره‌ی قرآن (آل عمران، مومنون،کهف و بقره) است.
این کار البته بی‌سابقه نیست. مجموعه‌ای از تواشیح را می‌توان سراغ گرفت که گزیده‌ی آیاتی از قرآن‌اند.
همین‌طور قرائت قرآن و دعا و اذان و نواهای مذهبی در میان اهالی موسیقی هم بی‌سابقه نیست. به عنوان مثال می‌توان به اذان جلال تاج‌اصفهانی اشاره کرد که در آواز بیات ترک اجرا شده، یا مقدمه‌ی اذان سیدحسین طاهرزاده که کاملا بر اساس ردیف‌های آوازی خوانده شده، اما شرعی بودن آنها محل سوال نبوده است.
با این همه به لحاظ تکنیکی ربنا خارج از چارچوب‌های معروف تلاوت قرآن نیست. شجریان از یک سو خود در مقام یک قاری حرفه‌ای به طور کامل بر دستگاه‌های قرآنی تسلط دارد. یک آلبوم از تلاوت‌های او در سال ۱۳۷۸ از سوی موسسه‌ی دل‌آواز منتشر شده که نشان‌دهنده‌ی احاطه او بر تکنیک‌ها و چارچوب‌ها تلاوت قرآن است.
به همین دلیل، سخت می‌توان ربنا را به لحاظ تکنیکی زیر سوال برد و درباره‌ی متن یا تکنیک آوازی آن، شبهه‌ای شرعی بر آن وارد کرد. به هر حال متن که عین قرآن است و آواز هم در همان چارچوب رسمی. اما اینکه حس و حال مخاطب چیست، بسته به حال و هوا و سلیقه و تشخیص فرد دارد.
حتی برخی علما و روحانیون هم تحت تاثیر بوده‌اند، چنانکه محمدتقی فاضل میبدی نقل کرده آیت‌الله موسوی اردبیلی تحت تاثیر ربنای شجریان قرار داشته و در ستایش آن گفته: «به نظر من در طول تاریخ کسی نتوانسته به لحاظ صوت و تلاوت، کار زیبا و بسیار هنرمندانه‌ی آقای شجریان را انجام بدهد.»
از آن سو آیت‌الله خامنه‌ای هم در ۱۳ اسفند ۱۳۷۰ در در دیدار با اعضای گروه ویژه و گروه معارف اسلامی صدای جمهوری نظری متفاوت داشته و گفته است: «مثلاً آن ربناهایی که شجریان خوانده و در ماه رمضان قبل از اذان مغرب می‌گذارند، یک کار هنری است؛ یک کار حالی نیست؛ مناسب نیست که بعد از اذان، کسی بخواهد آن‌طور چیزی را بگذارد؛ نه، بعد از اذان، به نظرم می‌رسد که همین صدای معمولى مسجدى ما بهتر و مناسب‌تر باشد».
با این حال همین که تا ۱۸ سال بعد از این گفته، ربنا هر سال از صدا و سیمای جمهوری اسلامی پخش شده نشان می‌دهد که این نقد آیت‌الله خامنه‌ای، بیشتر یک تجربه‌ی شخصی بوده و ارتباطی با موازین شرعی ندارد. چنانکه رهبر جمهوری از این دست تشخیص‌ها درباره‌ی اذان‌های مختلف هم داشته و از ترجیح شخصیِ «اذان گلدسته‌ای» به «اذان استودیویی» سخن گفته است.
جمع‌بندی
مجموعه‌ی شواهد موجود را می‌توان در چند جمله خلاصه کرد.
- ادعای مطرح شده نه درباره‌ی توقف پخش مناجات ربنا، بلکه درباره‌ی غیرشرعی بودن آن است که این دو با هم تفاوت آشکاری دارند.
- تا الان، هیچ نقد شرعی، یا تردیدی از سوی هیچ یک از فقها به مناجات ربنا وارد نبوده است. چنانکه محمدهاشمی رییس پیشین تلویزیون ایران گفته: ««امام [خمینی] در مورد مسایل شرعی در صد‌اوسیما به من تذکر می‌د‌اد‌ند و در مورد پخش ربنا هیچ تذکر یا اظهارنظری از امام ند‌اشتیم».
- مناقشه‌برانگیز بودن دلیل کافی برای غیرشرعی بودن امری نیست.
- صرف نظر از تجربه‌ی شخصی آقای لاریجانی، مناجات «ربنا» به ذات خود تنها در صورتی غیرشرعی است که از نظر متن یا فرم موسیقی ایراد شرعی داشته باشد.
- متن ربنا گزیده‌ای از چند آیه‌ی قرآن است.
- گزیده‌خوانی آیات قرآن ایراد شرعی ندارد. تواشیح -اجرای ملودیک متون قرآنی- یکی از شاخه‌های هنر قرآنی رسمی در جمهوری اسلامی است.
- «تلاوت ملحون» (آوازی) هیچگاه به طور عام ایراد شرعی نداشته است.
- ربنای شجریان، اثری بدیع است، اما از چارچوب‌ها و قواعد موسیقایی قرآنی خارج نیست.
- تجربه‌ی شخصی -حتی تجربه‌ی روحانیون و مراجع- نمی‌تواند معیار صدور حکم شرعی عام باشد. چنانکه سلیقه‌ی شخصی آیت‌الله خامنه‌ای که ۱۶ سال پیش ابراز شده، وارد موضوع حدود شرعی نشده.
با این اوصاف فکت‌نامه این ادعای محمدجواد لاریجانی را نادرست ارزیابی می‌کند.
عکس: آرش عاشوری‌نیا
