بررسی ضریب جینی ایران به روایت رئیسی

"افزایش ۷ واحدی ضریب جینی" تاکید کرده و باردیگر در برنامه پاسخ به پرسش‌های ایرانیان خارج از کشور که بامداد جمعه ۱۵ اردیبهشت از شبکه جام جم پخش شد گفت: "ما شاخصی داریم به نام ضریب جینی که در طول چهار سال گذشته ۷ واحد افزایش داشته است که طی آن افراد فقیر، فقیرتر شده و افراد برخوردار، برخوردارتر شده‌اند".

ضریب جینی چیست؟

ضریب جینی یک شاخص آماری بین صفر و یک است. ضریب جینی "صفر" اشاره به برابری کامل توزیع درآمدها دارد چرا که افراد یا خانوارها دارای درآمد یا مخارج کاملا یکسانی هستند و در مقابل ضریب جینی "یک" حاکی از نابرابری کامل در توزیع درآمدها یا مخارج است چرا که تنها یک فرد یا یک طبقه تمام درآمد را به خود اختصاص می دهد.

هرچه ضریب جینی به "صفر" نزدیک تر شود یعنی شکاف درآمدی در یک جامعه کمتر شده و هر چه این شاخص به سمت "یک" افزایش پیدا کند به این معناست که شکاف درآمدی بیشتر شده.

مرکز آمار ایران در ۱۷ مهر ۱۳۹۵ با انتشار گزارشی درباره‌ی ضریب جینی سال های ۱۳۸۹ تا ۱۳۹۴، ضریب جینی سال ۱۳۹۴ را در ایران ۰.۳۹ اعلام کرد.

بنابر اعلام مرکز آمار ایران، ضریب جینی کل کشور در سال ۱۳۸۹ معادل ۰.۴۱ بود که در سال‌های ۹۰ تا ۹۲ به ۰.۳۷ کاهش یافت و پس از آن در سال ۹۳ به ۰.۳۸ و در سال بعدی یعنی سال ۹۴ به ۰.۳۹ افزایش یافته است.

در همین دوره زمانی، ضریب جینی در مناطق شهری ایران بین ۰.۳۸ در سال ۱۳۸۹ تا ۰.۳۷ در سال ۱۳۹۴ در نوسان بوده به این ترتیب که در سال های ۹۰ با روندی کاهشی به ۰.۳۶ و در سال های ۹۱ و ۹۲ به کمترین میزان خود در چند دهه گذشته ایران یعنی ۰.۳۵ رسیده است و پس از آن در سال ۹۳ به ۰.۳۷ و در سال ۱۳۹۴ به ۰.۳۹ افزایش یافته است.

در گزارش مرکز آمار ایران ضریب جینی در مناطق روستایی ایران در سال ۱۳۸۹ معادل ۰.۳۸ اعلام شده که در سال های ۹۰ تا ۹۲ از ۰.۳۴ به ۰.۳۲ کاهش یافته و در سال های ۹۳ تا ۹۴ نیز ضریب جینی ۰.۳۴ اعلام شده است.

برنامه توسعه سازمان ملل متحد هم در گزارش سال ۲۰۱۶ خود ضریب جینی در ایران  طی سال‌های ۲۰۱۰ تا ۲۰۱۵ (۸۹ تا ۹۴) را ۰.۳۷۴ اعلام کرد.

در هیچ یک از دیگر منابع جهانی و داخلی نیز عدد مورد ادعایی ابراهیم رئیسی برای ضریب جینی یعنی ۰.۴۳ در سال‎های ۱۳۸۹ تا ۹۵ مشاهده نشده است. حتی در گزارش مرکز آمار ایران که در تابستان ۱۳۹۵ منتشر شد و ضریب جینی به تفکیک استان‌ها و مناطق شهری در سال ۱۳۹۴ در آن آمده ضریب جینی در هیچ یک از استان‎های ایران ۰.۴۳ اعلام نشده است.

حداکثر رقمی که برای ضریب جینی در دوره ریاست جمهوری حسن روحانی توسط مرکز آمار ایران اعلام شده در آخرین آپدیت در سایت انگلیسی مرکز آمار ایران  است که ضریب جینی  سال ۱۳۹۴ ۰.۳۹اعلام شده است.

ضریب جینی در سال ۱۳۷۶ که محمد خاتمی دولت را تحویل گرفت معادل ۰.۴۳ بود که در دو سال پایانی دولت اول او یعنی ۷۹ و ۸۰ به ۰.۴۱ رسید. در دولت دوم خاتمی هم این نوسان در ضریب جینی وجود داشت و در سال ۱۳۸۴ یعنی سالی که دولت از محمد خاتمی به محمود احمدی‌نژاد منتقل شد ضریب جینی بازهم معادل ۰.۴۰ بود. این شاخص سال اول دولت محمود احمدی‌نژاد (٨٥) به ۰.۴۲ افزایش یافت در پایان دولت اول احمدی‌نژاد (٨٨) به ۰.۴۱ رسید اما بعد از آغاز پرداخت یارانه نقدی از سال ۱۳۸۹ روندی کاهشی در پیش گرفت و به ۰.۳۷ در سالهای ۹۰ تا ۹۲ رسید. در دولت روحانی این شاخص برای سال ۹۳ و ۹۴ به ترتیب ۰.۳۸ و ۰.۳۹ اعلام شده است.

نکته‌ مهم اینکه بررسی رابطه ضریب جینی و نرخ تورم در ایران نشان می دهد که "تغییر صورت گرفته در شاخص تورم با یک تاخیر نهایتا دو ساله، در تغییرات شاخص ضریب جینی منعکس شده است؛ به‌طوری‌ که کاهش تورم، به کاهشی متناظر در ضریب جینی  و بهبود جزئی شکاف درآمدی منجر شده و بالعکس، افزایش تورم در تضعیف وضعیت توزیع درآمدی بین دهک‌ها منجر شده است". به دلیل همین "اثرات تاخیری نرخ تورم طی دو سال پایانی دولت احمدی‌نژاد در ضریب جینی مربوط به سال‌های ۹۲ تا ۹۳ و حتی سال ۹۴ انعکاس داشته است"، ضمن اینکه تحریم‌های بین‌المللی مرتبط با پرونده هسته‌ای از سال ۹۰ تا ۹۴ نیز بر درآمد و توزیع ثروت در ایران تاثیرگذار بوده است. در مقابل با رفع تحریم‎ها و "با دانستن اینکه تورم در سال ۹۳ به حدود ۱۶ درصد رسید و همچنین روند این نرخ نزولی در سال ۹۴ نیز ادامه داشته و حدودا به ۱۲ درصد رسید و با کاهش نرخ تورم در سال ۹٥ به ۹ درصد "انتظار می‌رود ضریب جینی که نشانگری برای فاصله طبقات درآمدی جامعه است، روندی کاهشی در سال‌های بعد به خود گیرد".

یکی از دلایل این نوسان در پژوهش‎های انجام شده کاهش آثار پرداخت یارانه نقدی در زندگی شهروندان است. نتایج یک پژوهش درباره "اثرگذاری یارانه در سفره مردم" در سال ١٣٨٩ هر خانوار ١٣ میلیون و ٦٨١ هزار و ٣٥٨ تومان درآمد سالانه داشت و با توجه به بُعد خانوار در آن سال میزان یارانه دریافتی خانواده‌ها در سال دو میلیون و ٢٠ هزار و ٢٠٠ تومان بود. بنابراین در سال ١٣٨٩ به عنوان سال شروع هدفمندی، یارانه نقدی سهمی برابر با ۱۴.۷۶ درصد در کل درآمدهای ناخالص یک خانوار داشت"، در سال ١٣٩٤ اما هر خانوار در طول یک سال ٢٥ میلیون و ٢٥٨ هزار و ٥٦١ تومان درآمد ناخالص کسب کرده و یارانه نقدی سهمی برابر با ۷.۳۰ درصد درکل درآمدهای ناخالص یک خانوار داشته است.

به این ترتیب از سال ٨٩ به عنوان سال شروع هدفمندی یارانه‌ها تا سال ١٣٩٤ سهم یارانه نقدی در درآمد خانوار، از ۱۴.۷۶ درصد در درآمد خانوار به ۷.۳۰ درصد رسیده که به معنای کاهش بیش از ٥٠ درصدی اثرگذاری یارانه‌ها در زندگی مردم است".

پرداخت یارانه نقدی به همه دهک‌ها در ایران به طور موقت ضریب جینی را کاهش داده اما با کاهش آثار آن این تغییر نیز کاهش یافته است و این درحالی است که در حالی که دولت همچنان سالانه نزدیک به ۴۲ هزار میلیارد تومان به عنوان یارانه نقدی پرداخت می کند.

بررسی "سهم ده درصد ثروتمندترین به ده درصد فقیرترین جمعیت" نیز در سال ۱۳۸۹ معادل ۱۴.۷۱ بوده که به معنای این است که درآمد ثروتمندترین شهروندان ۱۴.۷۱ برابر فقیرتین شهروندان بوده است. این شاخص در سال ۱۳۹۴ به ۱۲.۶۵ رسیده است یعنی ثروتمندترین شهروندان ۱۲.۶۵ برابر فقیرترین شهروندان درآمد دارند. با اینکه این شاخص در سال‌های ۹۰ تا ۹۲ به دلیل اثرگذاری پرداخت یارانه‌ها کاهش یافته بود در فاصله سال های ۹۲ تا ۹۴ بیشتر شده اما همچنان وضعیت بهتری نسبت به سال‌های ۸۴ تا ۸۹ دارد.

نتیجه گیری

یکم- ضریب جینی اعلام شده از سوی ابراهیم رئیسی یعنی ۰.۴۳ برای کل کشور در گزارش سالانه مرکز آمار ایران موجود نیست و در منابع خارجی از جمله برنامه توسعه سازمان ملل هم برای سال ۲۰۱۵ (۱۳۹۴) ضریب جینی در ایران ۳۷.۴ اعلام شده است.

دوم- کمترین رقم ضریب جینی در یک دهه گذشته کل کشور در سه سال ۹۰ تا ۹۲  معادل ۰.۳۷ اعلام شده است که این رقم با ضریب جینی سال ۱۳۹۴(آخرین آمار اعلام شده) تنها ۰.۰۲ (۲ صدم) اختلاف دارد و این خلاف ادعای ابراهیم رئیسی برای افزایش "۷ واحدی" ضریب جینی در ایران طی دولت حسن روحانی است.

به این ترتیب ادعای مکرر ابراهیم رئیسی که در چهار سال گذشته "ضریب جینی از ۳۶ صدم به ۴۳ صدم رسیده و ۷ واحد افزایش یافته" نشان نادرست می‌گیرد.