گزارش گلوبال‌فکت یازدهم از سارایوو؛ درستی‌سنجی، دموکراسی و هوش مصنوعی

رزا محتسب

نشست یازدهم گلوبال‌فکت یا همان نشست جهانی فکت‌چکرها بین روزهای ۲۶ تا ۲۸ جون ۲۰۲۴ (۶ تا ۸ تیر ۱۴۰۳) در شهر سارایوو پایتخت کشور بوسنی و هرزگوین برگزار شد. در این نشست بیش از ۵۰۰ فکت‌چکر از کشورهای مختلف شرکت کردند و بیش از ۱۰۰ سخنران در حدود ۶۰ پنل‌ برگزار شده، سخنرانی کردند. فکت‌نامه هم مثل دوره‌های گذشته ایران را نمایندگی می‌کرد.

این نشست‌های سالانه به ابتکار شبکه بین‌المللی درستی‌سنجی (IFCN) و موسسه پوینتر Poynter که یک مدرسه روزنامه‌نگاری غیرانتفاعی و سازمان تحقیقاتی در ایالات متحده است، برگزار می‌‌شود. در این دوره، موسسه درستی‌سنجی بوسنیایی Zašto ne هم از میزبانان برنامه بود. علاوه بر فکت‌چکرها، شرکت‌هایی مانند متا، تیک‌تاک و یوتیوب هم در نشست حضور داشتند.

برنامه طی سه روز و در پنل‌های فشرده‌ای برگزار شد و موضوعات پنل‌ها هر چند متنوع بود، اما در نگاهی کلی می‌توان چند محور اصلی را در آن یافت.

در این نشست همچنین بیانیه سارایوو که به امضای ۱۳۰ سازمان راستی‌آزمایی از ۸۰ کشور جهان (از جمله فکت‌نامه) امضا شد، منتشر شد.

در این بیانیه مجدداً بر تعهد جامعه حقیقت‌سنجی به آزادی بیان و دسترسی به اطلاعات تاکید شد. بیانیه همچنین به حملاتی که در کشورهای مختلف به راستی‌آزمایی‌کنندگان می‌شود پرداخت و خواستار آن شد که به آنها اجازه داده شود بدون آزار و اذیت کار خود را انجام دهند.

درستی‌سنجی و دموکراسی

در میان بحث‌های تئوریک ارتباط درستی‌سنجی و دموکراسی که در سخنان سخنران ابتدایی و انتهایی مراسم بازتاب داشت و از محورهای اصلی بود.

سخنران ابتدایی مراسم Maria Ressa ماریا رسا بود. برنده جایزه صلح نوبل در سال ۲۰۲۱ و از بنیانگذاران وبسایت خبری Rappler در فیلیپین و نویسنده چندین کتاب از جمله کتاب "چگونه در مقابل یک دیکتاتور بایستیم".

ماریا رسا با اشاره به اینکه بر اساس تحقیقات موجود دروغ شش برابر سریعتر از خبر درست پخش می‌شود بر دشواری مبارزه با اطلاعات نادرست تاکید کرد. با وجود این او در توضیح تجربیات خود در مبارزه با اطلاعات غلط در فیلیپین و تقویت دموکراسی این امید را داد: «همه چیز بهتر می‌شود. ما [در فیلیپین] از جهنم به برزخ رسیدیم».

رسا می‌گوید که به کمپانی‌های بزرگ مانند توییتر، تیک‌ تاک و متا و زیرمجموعه‌های آن مثل فیسبوک، هم به شدت بدبین است. او می‌گوید که در کتاب خود، "چگونه در مقابل یک دیکتاتور بایستیم"، «در مورد دو دیکتاتور، مارک زاکربرگ و رودریگو دوترته (رئیس‌جمهوری فیلیپین بین سال‌های ۲۰۱۶ تا ۲۰۲۲ ) صحبت کردم. و واقعاً صادقانه بگویم، دوترته از سمت خود کنار رفته است، اما دیکتاتور بزرگ‌تر مارک زاکربرگ است، بخشی از این [دیکتاتوری] به این دلیل است که او یک مقام منتخب نیست.

در سخنرانی پایانی هم استیون لویتسکی (Steven Levitsky)، دانشمند علوم سیاسی و یکی از نویسندگان کتاب «دموکراسی‌ها چگونه می‌میرند» و «ظلم اقلیت» درباره آسیب‌پذیری دموکراسی‌ها در زمانی که هم نهادهای مهم مانند قوه قضائیه و مطبوعات و هم هنجارهای سیاسی طولانی مدت به تدریج در طول زمان فرسوده می‌شوند، صحبت کرد. با وجود این او تاکید دارد که «جهان هنوز به طور قابل توجهی دموکراتیک‌تر از دهه ۱۹۹۰ است...».

انتخابات در ۲۰۲۴ و چالش‌های درستی‌سنجی

فارغ از سخنرانی‌های ابتدایی و انتهایی یکی از موضوعات محوری در این نشست سه روزه، درستی‌سنجی انتخابات در سال ۲۰۲۴ بود. در سال ۲۰۲۴ در بیش از ۸۰ کشور جهان انتخابات برگزار می‌شود، به عبارتی حدود نیمی از مردم جهان درگیر این رویداد تعیین کننده در زندگی خود هستند. از همین رو درستی‌سنجی مناظره‌های نامزدها و به طور کلی اخبار انتخابات در برابر کمپین اطلاعات غلطی که در اقصی نقاط دنیا به راه می‌افتد یکی دیگر از موضوعات مهم مورد بحث در پنل‌ها بود.

فکت‌چکرها درباره نگرانی‌ها و موانع پیش روی خود در انتخابات گفتند. کیت سندرز، سردبیر سایت آمریکایی PolitiFact در نشستی با موضوع فکت‌چکینگ در زمان انتخابات گفت که یکی از نگرانی‌ها در انتخابات‌ آمریکا اساسا خستگی مردم از خبر و دوری از آن است. از سوی دیگر او این نگرانی را داشت که فکت‌چکرها به اطلاعات کافی برای نشان دادن درست یا غلط بودن یک ادعا دسترسی نداشته باشند. نگرانی‌هایی که در مورد ایران و انتخابات ریاست جمهوری آن و بسیاری از کشورهای دیگر نیز می‌تواند وجود داشته باشد.

در راستای همین موضوع و در پنل «وقتی سیاستمداران دروغ می‌گویند» هم به دشواری‌های درستی‌سنجی ادعاهای مقام سیاسی اشاره شد، به اینکه سیاستمداران به خاطر دسترسی به مراکز قدرت با سرعت و قدرت بیشتری می‌توانند اطلاعات نادرست را منتشر کنند و از سوی دیگر به بهانه‌های مخالف و از جمله مصونیت‌هایی که برایشان وجود دارد شفافیت کمتری دارند، تجربه مشترک فکت‌چکرها این است که آنها بارها اظهارنظری را از سیاستمداران درستی‌سنجی می‌کنند و آنان باز آن را تکرار می کنند و یا سعی می‌کنند آن را به فرم جدیدی درآورده و مطرح کنند.

انتشار دروغ‌های برنامه‌ریزی شده برای ترساندن مردم و رای جمع کردن (مثال احزاب دست راست و چپ و غلوها و دروغ‌هایی که درباره مهاجران منتشر می‌کنند)، انتشار اخبار قدیمی و غیرمرتبط، انتشار ویدیوهای نادرست درباره رقبا، ساخت وبسایت‌های نیمه‌رسمی که سعی می‌کنند سرو شکل مستقلی داشته باشند و با انتشار اطلاعات غلط از دولت حمایت می‌کنند اما همزمان دولت‌ها مسئولیت مطالب منتشر شده در آن را قبول نمی‌کنند، و در نهایت حتی ساخت سایت‌های فکت‌چک جعلی که درستی‌سنجی‌هایی سیاسی و با سوگیری شدید تولید می‌کنند، از جمله الگوهای ثابتی بود که کمابیش از رفتار سیاستمداران در کشورهای مختلف ارائه شد.

فکت‌چکر آرژانتینی در توضیح مورد آخر یعنی استفاده از وب‌سایت‌هایی با فرم فکت‌چک برای انتشار اخبار نادرست می‌گوید: «این بسیار خطرناک است، بخاطر اینکه فرم قابل اعتماد موجود را می‌گیرند و محتوی غیر قابل اعتماد در آن می‌گذارند و این برند فکت‌چک را بی‌اعتبار می‌کند». به گفته او این در دراز مدت حتی موجب بی‌اعتمادی و حمله مخاطبان به فکت‌چکرها و روزنامه‌نگاران متعهد می‌شود.

درستی‌سنجی در زمان جنگ

فکت‌چک در زمان جنگ هم با توجه به وضعیت جنگ در غزه و اوکراین، یکی دیگر از موضوعات محوری بود. اینکه در وضعیت جنگی تا چه اندازه تولید و انتشار اخبار نادرست به دلیل وضعیت‌های روانی موجود شدت می‌گیرد و روزنامه‌نگاری و درستی سنجی در این زمان تا چه اندازه خطرناک است. در این پنل‌ها همچنین درباره اهمیت حفظ سلامت جسم و روان در زمان انجام این کار در فضا و زمان محدودی که در اختیار است و ملاحظات اخلاقی موجود در این میان از جمله اثر مستقیم این کار بر زندگی مردمانی که درگیر جنگ هستند، پرداخته شد.

فرصت‌ها و تهدیدهای AI برای درستی‌سنجی

هوش مصنوعی (AI) و فرصت‌ها و تهدیدهایی که برای درستی‌سنجی به وجود می‌آورد هم موضوع بسیاری از پنل های این سه روز بود. سوالات اساسی از جمله اینکه «آیا هوش مصنوعی در حال دزدیدن از ماست و یا دارد از ما یاد می‌گیرد؟» و «آیا پلتفرم‌هایی مانند متا در آینده AI را جایگزین فکت‌چکرهای انسانی می‌کنند؟» مطرح شد.

از آنجایی که کمپین‌های اطلاعات نادرست مبتنی بر هوش مصنوعی دایم پیچیده‌تر و گسترده‌تر می‌شوند، به نظر می‌رسد برای فکت‌چکرها در مبارزه با آن نیز راهی به غیر بکارگیری همین ابزار وجود ندارد. در این پنل‌ها سعی شد راه افزایش سرعت و کاهش پیچیدگی کار فکت‌چک با استفاده از هوش مصنوعی توضیح داده شود.

استفاده از هوش مصنوعی برای رصد و آنالیز اطلاعات نادرست در پلتفرم‌های مختلف (مورد هند)، استفاده از هوش مصنوعی برای ساده کردن زبان فکت‌چک (مورد آفریقا)، ساخت ربات‌هایی برای تبدیل متن فکت‌چک‌ها به ویدیو و یا ساخت و توسعه نرم‌افزارهای تشخیص تصویر و صدای ساختگی مواردی از این دست است.

بایگانی و درستی‌سنجی

آرشیو کردن، به عنوان یکی از کارهای مهم در پروسه فکت‌چک یکی دیگر از موضوعات مطرح شده در پنل‌های این نشست بود. سخنرانان به تشریح نقش آرشیوهای دیجیتالی مانند Wayback Machine در دسترسی به صدها میلیون صفحه وب در هر روز (بیش از ۸۵۰ میلیارد تا به امروز) و مفیدتر و قابل اعتمادتر کردن وب پرداختند. امکانات جدیدی که برای آرشیو کردن همه تولیدات منتشر شده در نت، از برنامه‌های تلویزیونی تا صفحات سوشال مدیا به وجود آمد را توضیح دادند.

متا، تیک‌تاک و کمپین‌های اطلاعات نادرست

گفت‌وگوهای چالشی با نمایندگان متا (بزرگترین شرکت های رسانه های اجتماعی جهان شامل؛ فیس‌بوک، اینستاگرام، تردز و واتزاپ) و تیک‌تاک هم یکی دیگر از بخش‌های مهم بود. اینکه این پلتفرم‌ها چه کاری برای مبارزه با انتشار اطلاعات نادرست کردند و چه برنامه‌هایی برای آینده دارند، چه ایراداتی به کار آنان وارد است و مرزهای تعهدشان به فکت‌ها تا کجاست و چه ساختارها و سیاست‌هایی در آن‌ها در مسیر درستی‌سنجی مانع ایجاد می‌کند.

گفتگو و تبادل نظر درباره روش‌های تازه و خلاقانه درستی‌سنجی و ارايه روش‌های تازه برای دسترسی بیشتر به مخاطبان گروه‌های سنی مختلف برای انتشار هر چه بیشتر اطلاعات درست از دیگر موضوعات مطرح شده بود. مثلا تجربه فکت‌چکرهای گرجستانی و ترکیه‌ای در همکاری با اینفلوئنسرها و نوجوانان فکت‌چکر در اینستاگرام و تیک‌تاک از نمونه‌های موفق کمپین‌های مبارزه با اطلاعات نادرست است.

فکت‌چکینگ و حقوق بشر

نقش فکت‌چکینگ و روزنامه‌نگاری تحقیقی در دفاع از حقوق بشر نیز از موارد مطرح شده در این نشست بود. فعالان حقوق بشر و فکت‌چکرهای اهل بوسنی‌ و هرزگوین، به عنوان شهروندان کشوری که خاطره یک جنگ داخلی و نسل‌کشی بسیار متاخر، بین سال‌های ۱۹۹۱ تا ۱۹۹۵ را در خاطره جمعی خود دارند از ضرورت مبارزه با کمپین‌های اطلاعات نادرستی که درباره این اتفاق به راه می‌افتد سخن گفتند. Emir Suljagić مدیر مرکز یادبود Serbenica در این باره گفت: «نسل‌کشی‌ها با کلمات آغاز می شود، با نفرت‌پراکنی و انکار نسل‌کشی‌هایی که پیش از این اتفاق افتاد.»

در مراسم پایانی هم فکت‌چکرهایی از ترکیه، هند و گرجستان برنده جایزه GlobalFact 11 شدند. سایت درستی‌سنجی ترکیه‌ای Teyit جایزه بیشترین تاثیر را برای تحقیق در مورد فروش زمین‌های فلسطینی به اسرائیلی‌ها دریافت کرد.

جایزه نوآورانه‌ترین ائتلاف مبارزه با اطلاعات غلط، به تیمی متشکل از ۱۲ سازمان راستی‌آزمایی هندی تعلق گرفت. آنها چنانچه پیشتر هم اشاره شد یک خط راهنمای واتس‌اپ به نام واحد تجزیه و تحلیل Deepfakes ایجاد کردند که به افراد اجازه می‌دهد محتوایی را که گمان می‌کنند ساخته هوش مصنوعی است برای بررسی ارسال کنند.

سازمان درستی‌سنجی گرجستان Myth Detector هم برنده جایزه خلاق‌ترین قالب درستی‌سنجی برای بازی Operation Infektion شد، بازی‌ای که برای آگاهی از روش‌های تبلیغاتی شوروی ساخته شده است.