رشد و تکامل درستی‌سنجی: گزارشی از ششمین همایش درستی‌سنجی در آفریقای جنوبی
فرهاد سوزنچی (سردبیر فکت‌نامه)
در آخرین روزهای خرداد، بیش از ۲۵۰ نفر از ۵۵ کشور جهان به شهر کیپ‌تاون، یکی از سه پایتخت آفریقای جنوبی آمدند تا در ششمین همایش جهانی درستی‌سنجی شرکت کنند. این همایش در واقع بزرگ‌ترین گردهمایی تخصصی درستی‌سنجی بود که تابه‌حال برگزار شده است. از سال ۲۰۱۵ که شبکه جهانی فکت‌چکینگ (در موسسه پوینتر) تاسیس شده است، مسئولیت برگزاری این رویداد مهم را بر عهده گرفته است. فکت‌نامه و روحانی‌سنج هم ایران را در این کنفرانس نمایندگی می‌کردند.
روز به روز آسیب‌ها و خطرات پخش شدن اطلاعات نادرست در جامعه نمایان‌تر می‌شود و در سال‌های اخیر، درستی‌سنجی یا فکت‌چکینگ در سراسر جهان رشد قابل ملاحظه‌ای (۲۹درصدی) داشته است. امروز بیش از ۱۸۸ پروژه درستی‌سنجی در پنج قاره فعال هستند که از گفته‌های سیاستمداران و شخصیت‌ها تا شایعات شبکه‌های اجتماعی و هر آنچه در فضای عمومی مطرح می‌شود را بررسی می‌کنند.
این همایش سالانه فرصتی است تا گروه‌های مختلف که در این زمینه فعالیت می‌کنند از نزدیک با یکدیگر دیدار و درباره آخرین مسائل و چالش‌های این عرصه گفت‌و‌گو و همفکری کنند. بسیاری از این دیدارها منجر به همکاری‌ها و طرح‌های تازه‌تری در مسیر مبارزه با نادرستی‌های فضای عمومی می‌شود.
قالب‌های نو
کم‌و‌بیش اکثر کسانی که امروز درستی‌سنجی می‌کنند به این نتیجه رسیده‌اند که قالب مقاله کافی نیست و نهایتا به دست عده کم‌شماری می‌رسد. به همین خاطر بسیاری به قالب‌های نوآورانه‌ای روی آورده‌اند. قالب ویدیو، به ویژه ویدیوهای کوتاه مناسب شبکه‌های اجتماعی، محبوب‌ترین این قالب‌ها است. مقاله‌ها کمتر خوانده می‌شوند و گستره توجه مخاطبان عموما بسیار کوتاه است. گرداننده بخش درستی‌سنجی روزنامه واشنگتن پست، در یک سخنرانی از افزایش بی‌سابقه مخاطبانشان در یک سال گذشته بعد از افزودن محتوای ویدیویی به مقاله‌هایشان گفت و تایید کرد که این ویدیوها به دست گروه‌هایی می‌رسد که پیش از این نمی‌رسید.
این گرایش به سمت رسانه‌هایی غیر متن مکتوب، شکل‌های دیگری نیز به خود گرفته است. گروه درستی‌سنجی آمریکایی پولیتی‌فکت با همکاری یک شبکه خبری تلویزیونی، یک برنامه هفتگی کوتاه و کم‌خرج همراه با کمی چاشنی طنز می‌سازد که آخرین درستی‌سنجی‌های سایت را به مخاطبان تلویزیون می‌رساند. گروه آفریقا چک هم برای مبارزه با اخبار نادرست و جعلی در واتس‌اپ، درستی‌سنجی‌های خود را به شکل فایل‌های کوتاه صوتی نیز تولید می‌کند تا در گروه‌های گوناگون این پیام‌رسان دست‌به‌دست بشود.
خودکارسازی
فناوری‌های امروز سرعت گسترش اطلاعات (و البته اطلاعات نادرست) را به شکل بی‌سابقه‌ای افزایش داده‌اند. یکی از مهمترین جریان‌هایی که در دنیای درستی‌سنجی در حال روی دادن است تلاش برای خودکارسازی (اتوماسیون) فکت‌چکینگ است. گروه‌های مختلف در تلاشند با کمک دانشمندان علوم رایانه‌ای بتوانند بر سرعت روند انتشار درستی‌سنجی بیافزایند و مدت زمان بین انتشار اطلاعات نادرست و انتشار درستی‌سنجی و رسیدنش به دست مخاطب را تا جای ممکن کوتاه کنند. یکی از مهمترین این مراحل شتاب‌دهی به روند دست پیدا کردن به گفته‌ها و اطلاعاتی است که به طور بالقوه نیاز به درستی‌سنجی دارند. برای این کار، ماشین با قابلیت پردازش زبانهای طبیعی (natural language process) پس از خواندن متن صدها گفته از سیاستمداران و شخصیت‌ها، بخش‌های قابل سنجش و بررسی را استخراج می‌کند و در اختیار روزنامه‌نگاران و درستی‌سنج‌ها می‌گذارد. این کار هم اکنون در زبانهای انگلیسی و اسپانیایی شدنی است و چند تحریریه درستی‌سنجی در آمریکا و آرژانتین از آن استفاده می‌کنند.
درستی‌سنجیِ همزمان، که رویای بسیاری از فعالان این حوزه است، یعنی ارائه فکت‌های درست به مخاطبان تلویزیون، همزمان با سخنرانی یا مصاحبه‌های تلویزیونی. این کار بسیار پیچیده‌‌ای است. یعنی رایانه اول باید گفته را تبدیل به متن کند و پس از آن، در بایگانی وسیع درستی‌سنجی‌ها بگردد و مقاله درست را پیدا کند و در کمترین زمان ممکن به مخاطب ارائه کند. یک آزمایشگاه در دانشگاه دوک (کارولینای شمالی) اخیرا یک مدل ابتدایی از این فناوری را با سخنرانی سالانه رییس‌جمهوری آمریکا در کنگره آزمایش کرد که نتیجه‌ای بیش از حد انتظار داشت. متاسفانه برای زبان‌هایی مثل فارسی هنوز راه زیاد و دشواری در زمینه پردازش زبانهای طبیعی وجود دارد اما قدم‌های اولیه آن هم در داخل و هم خارج از کشور برداشته شده است.
نسل دوم
همایش کیپ‌تاون نشان داد درستی‌سنجی فقط در اندازه و تعداد رشد نمی‌کند بلکه در حال تکامل هم هست. در همایش امسال «نسل دوم درستی‌سنج‌ها» نیز اعلام وجود کردند. تا امروز، بیشتر تیم‌های درستی‌سنجی ماموریت و وظیفه خود را در این می‌دانستند که گفته‌های مشکوک شخصیت‌ها و اطلاعات نادرست را بررسی و فکت‌های معتبر را منتشر کنند. در این نوع نگاه، این شهروندان‌اند که مخاطب هستند. هدف این است که با ارائه اطلاعات درست در فضای عمومی، رای‌دهندگان را در انتخاب‌ها و تصمیم‌های خود یاری کند. همچنین این پیام را به سیاستمداران می‌رساند که گفته‌هایشان زیر ذره‌بین است تا شاید موجب دقت بیشترشان در ادعاهایشان و آماری که ارائه می‌کنند شود.
اما برخی این رویکرد «انتشار و انتظار» را کافی نمی‌دانند. پدیدار شدن دوباره بیماری سرخک و فلج‌اطفال در برخی کشور‌ها، که معلول گسترش اطلاعات نادرست درباره مضرات واکسیناسیون به ویژه در شبکه‌های اجتماعی است، نشان داده که تاثیرات باور کردن و به‌کار بستن شایعات و داده‌های بی‌اساس این‌چنینی چه عواقب خطرناکی می‌تواند داشته باشد. به همین خاطر برخی فعالان درستی‌سنجی به این نتیجه رسیده‌اند که دیگر انتشار فکت‌چک‌ها (درستی‌سنجی‌ها) به خودی خود کافی نیست و زمان «انتشار و عمل» رسیده است.
نسل دوم معتقد است که وقت آن رسیده است که درستی‌سنجی به انتشار محدود نشود بلکه پس از آن باید به شکل فعالانه‌تری به دنبال گرفتن تصحیح از گوینده یا پخش‌کننده آن اطلاعات غلط رفت و تا جای ممکن از عدم تکرار آن اطمینان حاصل کرد. در واقع در این رویکرد، استفاده از همه فشار‌های اجتماعی، اخلاقی و بعضا قانونی برای جلوگیری از گسترش بیشتر اطلاعات نادرست توصیه می‌شود. با این حال گاهی اوقات برنامه‌های خوب اگر بد اجرا شوند بی‌تاثیر خواهند بود. از این رو پژوهش و تحقیق برای شناسایی بهتر روند آغاز و پخش شدن خبر‌ها و اطلاعات نادرست و همچنین شناخت دقیق‌تر از الگوهای مصرف رسانه‌ای مردم و آموزش عمومی اهمیت زیادی پیدا می‌کند. تا زمینی که در آن می‌جنگیم را نشناسیم نمی‌توان امید زیادی به پیروزی داشت.
همایش جهانی درستی‌سنجی بعدی، در ژوئن سال آینده در شهر اسلوی نروژ برگزار خواهد شد.
