خیز نیروهای مسلح برای فتح اینترنت
«ما فضای مجازی را از ولنگاری رها خواهیم ساخت.» این عبارت واکنش فرمانده کل سپاه پاسداران به سخنرانی آیت الله علی خامنه‌ای در نوروز ۱۴۰۰ است. دو روز بعد از سخنرانی رهبر جمهوری اسلامی، حسین سلامی فرمانده کل سپاه در نامه‌ای به آیت‌الله خامنه‌ای از آمادگی سپاه برای رفع نگرانیهای او در حوزه سایبری کشور خبر داد:
«سپاه خود را در نقطه مرکزی مخاطبان این فرمان‌های نورانی قرار داده است. آقا جان: آنقدر می‌سازیم، تولید می‌کنیم، به یاری مردم می‌شتابیم ، با فساد مقابله می‌کنیم، فناوران جوان را بسیج می‌کنیم، گروه‌های بی‌شمار بسیجی را در میدان عزت مردم گسیل می‌داریم، خانواده‌ها را یاری می‌کنیم تا توانمند شوند و قدرت می‌سازیم تا دشمن ناتوان شود و دیگر یارای تعقیب سیاست‌هایش را نداشته باشد. ما فضای مجازی را از ولنگاری رها خواهیم ساخت.»
سلامی در ادامه از تشکیل اولین جلسه ستادی تحت عنوان «تحقق فرامین نوروزی ۱۴۰۰» در تاریخ سه‌شنبه ۳ فروردین ۱۴۰۰ خبر داده بود که با حضور «هیات رئیسه سپاه، رئیس سازمان بسیج، سازمان اطلاعات و مسئولان اقتصادی و سازندگی سپاه» برگزار شده که ضمن اتخاذ تصمیمات اولیه در قالب یک نقشه راه، سه قرارگاه عملیاتی را جهت تحقق خواسته‌های رهبری برگزیده است.
نگرانیهای رهبر جمهوری اسلامی درباره فضای مجازی چه بود؟
آقای خامنه‌ای در سخنرانی نوروزی خود حداقل شش بار از واژه فضای مجازی استفاده کرده که ماحصل تمام آنها معرفی فضای مجازی به عنوان ابزاری در دست دشمن به ویژه سرویس‌های جاسوسی آمریکا و اسرائیل با اهداف تزریق یاس، ناامیدی و توطئه علیه ملت است.
«بعضی‌ها فرصت پیدا می‌کنند برای منفی‌بافی و آیه یاس خواندن که آقا! هیچ فایده ندارد، کاری نمی‌شود کرد؛ بعضی این جورند؛ چه در فضای مجازی، چه در برخی از مطبوعات ما و متاسفانه عمدتا در تبلیغات خارجی؛ چون مشکلاتی بالفعل در پیش روی مردم هست، این را وسیله قرار می‌دهند … و از فضای مجازی هم حداکثر استفاده را دارند می‌کنند. خب متاسفانه در فضای مجازیِ کشور ما هم که آن رعایت‌های لازم با وجود این همه تاکیدی که من کردم صورت نمی‌گیرد و در یک جهاتی واقعا ول است.»
البته ما این گفته را درستی‌سنجی کردیم و به آن نشان «شاخ‌دار» دادیم و نوشتیم «اگرچه به نظر می‌رسد آیت‌الله خامنه‌ای هنوز از نتیجه راضی نیست، تا آنجا که فضای مجازی را «ول» می‌داند، اما راضی بودن یا نبودن او تغییری در این واقعیت ایجاد نمی‌کند که جمهوری اسلامی تقریبا همه روش‌های محدود کردن آزادی اینترنت در ایران را به کار برده است.»
ما به این گفته آقای خامنه‌ای که «همه کشورهای دنیا روی فضای مجازی خودشان اعمال مدیریت می‌کنند، ما فضای مجازی را ول کرده‌ایم» نشان «شاخ‌دار» دادیم. نه همه کشورهای جهان روی اینترنت «اعمال مدیریت» می‌کنند و نه در ایران فضای مجازی «ول» است. (۱/۵)https://t.co/jw0M9D5RxH@Khamenei_fa pic.twitter.com/3DnIbvBLJy
— FactNameh | فکت‌نامه (@factnameh) March 25, 2021
با بالا گرفتن بحث‌ها در فضای مجازی پیرامون نظرات آیت الله خامنه‌ای و برنامه‌های سپاه، شماره ۲۸۲ هفته‌نامه‌ی خط حزب‌الله در تاریخ ۱۲ فروردین ۱۴۰۰ با عنوان «فضای مجازی را به نفع ارزش‌های ملت مدیریت کنید» منتشر شد. در این هفته نامه که متعلق به وبسایت رهبر جمهوری اسلامی است بخش‌هایی از سخنان او خطاب به شورای عالی فضای مجازی در بهمن ۱۳۹۶ منتشر شده که حاکی از عمق نگرانی‌اش درباره محتوای موجود در فضای مجازی است:
«ما در زمینه تولید محتوا نمی‌توانیم اطمینان کنیم به تصادفات و آنچه پیش می‌آید... باید بنشینید روی این مسأله -تولید محتوا- طراحی کنید، فکر کنید. ما البته جوان‌های خوش‌فکر متدین داریم، افراد به درد‌بخوری برای تولید محتواهای اجتماعی داریم، حوزه‌های علمیه را داریم که دستشان در این زمینه واقعا باز است. بعضی از دانشگاهی‌ها را داریم. البته بانک‌های اطلاعاتی را هم داریم. از اینها باید استفاده کنید. دستگاه تولید محتوا را تقویت کنید؛ ما به این مسأله احتیاج داریم.»
یک هفته بعد اینستاگرام رهبر جمهوری اسلامی هم اقدام به انتشار ویدیویی از سخنان او کرد که در آن ادعا شده که «قوی‌ترین کشورها در زمینه فضای مجازی خط قرمز دارند.» و خیلی از بخش‌های فضای مجازی اعزام شده از سوی آمریکا و دستگاه‌های این قضیه راه نمی‌دهند اینها را، کنترل می‌کنند، ما هم باید کنترل کنیم.»
قانون‌گذاری با هدف تسلط نیروهای مسلح بر فضای مجازی
در ۲۶ مرداد ۱۳۹۹ مفاد نهایی طرحی به نام ساماندهی پیام‌رسان‌های اجتماعی در مجلس شورای اسلامی اعلام وصول شد که جزئیات آن خبر از نقش آفرینی نیروهای مسلح (سپاه/نیروی انتظامی/ارتش و ...) در اداره و کنترل فضای مجازی ایران می‌داد. این طرح در واقع برنامه‌ای برای مدیریت کردن فعالیت کاربران در شبکه‌های اجتماعی، تحت کنترل گرفتن فضای اینترنت توسط نیروهای امنیتی و مسلح و راه اندازی کمیته‌ای برای اعمال نفوذ نظامیان بر فضای مجازی کشور است. طرحی که به نظر تلاش‌های فرماندهی سپاه برای تشکیل ستاد «تحقق فرامین نوروزی ۱۴۰۰» را معنا دار هم می‌کند.
نقش نیروهای مسلح در طرح ساماندهی پیام‌رسان‌ها
ماده ۱۲ این طرح، مرزبانی دیجیتال و دفاع سایبری از کشور و جلوگیری از بهره‌برداری غیرمجازی از داده‌های مجازی در درگاه‌های ورود و خروج پهنای باند کشور را به نیروهای نظامی (به طور مشخص، ستاد کل نیروهای مسلح ایران) سپرده است. قرار است جزئیات چگونگی فعالیت و میزان اختیارات این حوزه را ستاد کل نیروهای مسلح ایران پیشنهاد کرده و با موافقت علی خامنه‌ای به عنوان فرماندهی کل قوا اجرایی شود. به عبارتی این ستاد کل نیروهای مسلح است که برای حد و حدود میزان دخالت خود در فضای مجازی تصمیم خواهد گرفت و علنا کاری از دست نهادهای مانند مجلس و دولت در این زمینه بر نخواهد آمد.
تشخیص محرمانگی؛ وزارت اطلاعات و ستاد کل نیروهای مسلح
یکی دیگر از مفاد بحث برانگیز این طرح، ماده ۱۵ و تبصره آن است. به موجب ماده ۱۵ درج و انتشار داده‌ها و اسناد دارای طبقه بندی در پیام‌رسان‌های داخلی و خارجی ممنوع است. در تبصره این ماده نحوه تعیین و تشخیص محرمانگی داده‌ها حداکثر سه ماه پس از تصویب این قانون، توسط وزارت اطلاعات و با همکاری ستاد کل نیروهای مسلح تهیه و تنظیم خواهد شد.
اتهام انتشار اسناد محرمانه و طبقه‌بندی شده یکی از روش‌های معمول نظام قضایی کشور در پرونده‌های سیاسی و مدنی بوده است. به عنوان مثال در پرونده تخلفات شهرداری تهران در واگذاری املاک این شهرداری به اشخاص غیر، برای احمد حکمی‌پور عضو شورای شهر و یاشار سلطانی روزنامه‌نگاری که جزییات این تخلف را افشا کرده بود با همین عنوان پرونده قضایی تشکیل شد.
حضور نیروهای نظامی و امنیتی در هیات ساماندهی و نظارت
به موجب این طرح هیاتی به هیات نام نظارت، قرار است وظیفه ساماندهی، نظارت و تایید فعالیت، محتوا، عملکرد و تشخیص تخلف و اعلام جرم پیام‌رسان‌ها را بر عهده بگیرد. در این هیات ۱۳ نفره حداقل چهار نماینده از نیروهای امنیتی و نظامی کشور حضور خواهند داشت: نمایندگانی از وزارت اطلاعات، نیروی انتظامی، سپاه و سازمان پدافند غیرعامل. حضور این افراد در کنار نمایندگان حوزه علمیه، دادستانی و صدا و سیما، عملا مسیر پیش روی این هیات را قابل پیش‌بینی می‌کند.
فکت‌نامه پیشتر در گزارشی با عنوان «درباره طرح «صیانت از حقوق کاربران در فضای مجازی و ساماندهی پیام‌رسان‌ها» چه می‌دانیم؟» به جزییات این طرح پرداخته است.
کدامیک از نمایندگان مجلس یازدهم حامی این طرح‌اند؟
در وبسایت مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی نام ۹۵ نماینده (۲۰ نماینده مجلس یازدهم و ۷۵ نماینده مجلس دهم) به عنوان حامیان این طرح ذکر شده که در این میان ۲۰ نماینده مجلس یازدهم اسامی برخی از اصولگرایان مانند نصرالله پژمان‌فر، علیرضا سلیمی، سید امیرحسین قاضی زاده هاشمی، سید احسان قاضی زاده هاشمی، سید جواد حسینی کیا، محمدمهدی زاهدی، احمد امیرآبادی فراهانی و همچنین برخی چهره‌های سابقا نظامی-امنیتی مانند سرتیپ دوم پاسدار محمد حسین فرهنگی، سرهنگ پاسدار حسینعلی حاجی دلیگانی، سرتیپ دوم پاسدار جواد کریمی قدوسی توجه بیشتری به خود جلب می‌کند.
ماهنامه پیوست در آبان ۹۷ روح‌الله مومن‌نسب را به عنوان یکی از مولفان طرح ساماندهی پیام‌رسان‌های اجتماعی معرفی کرده بود. مومن نسب با عنوان دبیر کل جبهه اسلامی در فضای مجازی فعالیت می‌کند.
جمع‌بندی
آیت‌الله خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی ایران از وضعیت اینترنت ایران راضی نیست. با اینکه ارتباطات اینترنتی در ایران یکی از کنترل‌شده‌‌ترین انواع ارتباط دیجیتال در سراسر دنیا است، اما آیت‌الله خامنه‌ای آن را رها و «ول» می‌داند.
بلافاصله بعد از سخنرانی نوروزی رهبر جمهوری اسلامی ایران، فرمانده کل سپاه در نامه‌ای به آیت‌الله خامنه‌ای قول داد: «ما فضای مجازی را از ولنگاری رها خواهیم ساخت.» اما مدیریت فضای مجازی چه ارتباطی با سپاه و نیروهای مسلح دارد؟
در حال حاضر فرماندهان سپاه و نیروی انتظامی یکی از اعضای شورای عالی فضای مجازی‌اند. همچنین فرماندهان نیروی انتظامی مسلح در کارگروه مصادیق مجرمانه حضور دارد. اما اسناد و شواهد نشان می‌دهد که تلاش‌‌هایی برای افزایش نقش نیروهای مسلح در حوزه تصمیم‌گیری برای اینترنت در جریان است.
طرح ساماندهی پیام‌رسان‌ها که در مجلس یازدهم در حال پیگیری است، یکی از تلاش‌ها برای ایجاد زمینه قانونی برای نظامی‌سازی اینترنت در ایران است. در این طرح دروازه ورود و خروج ارتباطات اینترنتی به ستاد کل نیروهای مسلح و سپاه سپرده می‌شود. پررنگ شدن نقش فرماندهان نظامی در ترکیب هیات نظارت بر فعالیت شبکه‌های اجتماعی و ورود رسمی سازمان حفاظت اطلاعات سپاه از دیگر مواردی است که در کنار ادعاهای فرماندهان ارشد نظامی نشان از خیز سپاه و نیروهای مسلح برای فتح اینترنت دارد.