نظامیان در انتخابات ایران (۲) – بازخوانی مستندات دخالت «غیررسمی»
در نخستین قسمت از مجموعه «نظامیان در انتخابات ایران»، به بازخوانی مستندات دخالت رسمی نهادهای نظامی در انتخابات ریاست جمهوری و راستی‌آزمایی ادعاهایی مشهور در این خصوص پرداختیم.
در قسمت دوم از این مجموعه، به ادامه بازخوانی مستندات دخالت غیررسمی نظامیان در انتخابات می‌پردازیم، که نه با کاندیداتوری چهره‌های سپاهی یا توجیه صریح فعالیت سیاسی سپاه، که به واسطه نهادها یا موسساتی غیرنظامی انجام می‌شود.
نقش بسیج در «روز انتخابات»
یکی از مصادیق حضور سپاه پاسداران در انتخابات ایران، جایگاه بسیج –به عنوان سازمانی زیر مجموعه سپاه– در نقش «ناظر» انتخاباتی شورای نگهبان است.
در ۲۳ تیر ۹۹، محمدحسن صادقی‌مقدم معاون اجرایی و امور انتخابات شورای نگهبان تعداد اعضای «شبکه ناظران مردمی شورا از اقشار مختلف» را۳۰۰ هزار نفر ذکر کرده که در۴۴۰ شهرستان و ۳۱ استان ایران سازماندهی شده‌اند. این شبکه متشکل از دفاتر نظارتی شورای نگهبان در استان ها و شهرستان های مختلف است که به صورت زیرمجموعه‌های جدید این شورا، در مهرماه ۷۹ فعالیت خود را شروع کردند. فعالیت این دفاتر، پس از آن آغاز شد که آیت‌الله خامنه‌ای در ۲۸ تیر ۷۹، خطاب به اعضای شورای نگهبان توصیه کرد:
«یک تشکیلات ثابت، قوی، چابک و آماده به کاری را در تمام سال داشته باشید، شما می توانید به تعداد حوزه های مهم که در کشور هستند، عناصر ثابت داشته باشید. آنها را استخدام هم بکنید. باید شما بانک اطلاعاتی داشته باشید.»
مسئولان شورای نگهبان معمولا در خصوص نقش بسیجیان در دفاتر نظارتی توضیح مستقیمی نمی‌دهند، ولی در برخی اظهارات خود در شهرستان ها، به این نقش اشاراتی پراکنده داشته‌اند.
مثلا عباسعلی کدخدایی سخنگوی شورای نگهبان، طی سخنانی در جمع بسیجیان شیراز در ۷ آذر ۹۸، به توضیح وظایف آنها در «نظارت بر انتخابات» پرداخته: «انتخابات نیازمند پاسداری و صیانت است که این کار از رهگذر نظارت بر انتخابات می‌گذرد... اگر در انتخابات دخالتی و یا تخلفی هرچند کوچک از هر گروه و جناح دیدید، قاطعانه برخورد کنید.»
در اشاره‌ای دیگر در ۳۰ تیر ۹۲، علی محمدی سرپرست دفتر نظارت و بازرسی انتخابات قوچان تاکید کرده: «سیستم طراحی شده در شورای نگهبان کار نظارت بر انتخابات در سطح شهرستان‌ها را بر عهده دفاتر نظارت شهرستانی قرار داده که این دفاتر نیز با جذب نیروهای ولایی و بسیجی بدون وابستگی به هیچ جناحی کار امانت‌داری و صیانت از آرای مردم را انجام می‌دهند.»
از سوی دیگر در ۱۲ خرداد ۸۴، خبرگزاری دولتی ایرنا اظهارات یک «مقام مسئول» بدون نام را منتشر کرده که در توضیح استفاده از نیروهای بسیج در جایگاه «ناظر انتخابات و همکار ناظران انتخابات» گفته: «شورای نگهبان در بحث نظارت به ناظران امین احتیاج دارد و مگر امین تر از بسیج داریم؟»
در دوم تیر ۸۴ یعنی یک روز قبل از دور دوم انتخابات ریاست جمهوری نهم نیز، مجتبی رشاد رئيس وقت ستاد انتخابات وزارت کشور در نامه‌ای به دستگاه قضایی از اقدامات انتخاباتی بسیجیان شکایت کرده و خواستار جلوگیری از حضور نیروهای بسيج و سپاه تحت عنوان «ناظر» در پای صندوق‌های رأی شده است.
به طور کلی بسیجیانی که با توجیه نظارت بر رای گیری با شورای نگهبان همکاری می‌کنند، در مقاطع مختلف به اقدام برای دستکاری در انتخابات متهم شده‌اند که بازخوانی این اتهامات، به فرصتی جداگانه نیاز دارد. اما گذشته از ماهیت اتهامات وارد بر ناظران بسیجی شورای نگهبان، حضور تاثیرگذار این ناظران در پای صندوق‌های رای قابل انکار نیست.
اهمیت سپاه در تایید صلاحیت کاندیداها
سازمان بسیج مستضعفین و سازمان اطلاعات سپاه، در بررسی صلاحیت کاندیداها در انتخابات گوناگون نقش دارند و از این طریق، می‌توانند موجب حذف داوطلبانی مشخص از عرصه رقابت شوند (چنین نقشی عمدتا در انتخابات مجلس موضوعیت دارد که تعداد کاندیداها بیشتر است، ولی در انتخابات ریاست جمهوری هم بلاموضوع نیست).
نقش اطلاعات سپاه در تعیین صلاحیت کاندیداهای ریاست جمهوری، در «طرح اصلاح موادی از قانون انتخابات ریاست جمهوری اسلامی ایران» مورد تاکید قرار گرفته که در مجلس یازدهم تصویب شده و ۲۳ دی ۹۹ برای تایید نهایی به شورای نگهبان رفته است.
در ماده ۳۵ این طرح، در تشریح شرایط داوطلبان ریاست جمهوری تصریح شده که داوطلبان باید «بر اساس اعلام وزارت اطلاعات و سازمان اطلاعات سپاه پاسداران انقلاب اسلامی»، فاقد «سابقه سوء امنیتی و وابستگی به گروه‌های غیرقانونی» باشند. تبصره ماده ۱۱ طرح پیشنهادی هم، به صورت زیر نقش سازمان اطلاعات سپاه را یادآوری کرده: «وزارت اطلاعات، سازمان اطلاعات سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، سازمان بازرسی کل کشور، دیوان محاسبات کشور و سایر مراجع ذی‌صلاح مکلفند ظرف مهلت ۱۵ روز از تاریخ درخواست اداره انتخابات شورای نگهبان یا هر یک از اعضای شورای نگهبان مدارک و سوابق مربوط به داوطلبان ریاست جمهوری را به صورت کامل تحویل نمایند.»
لازم به ذکر است که علی‌رغم استناد عملی شورای نگهبان به گزارش‌های اطلاعاتی برای تعیین صلاحیت کاندیداها، در متن قانون موجود انتخابات ریاست جمهوری (فصل پنجم- اعلام داوطلبی و رسیدگی به صلاحیت داوطلبان) به نقش دستگاه خاصی در این ارتباط اشاره نشده. از سوی دیگر اما در قانون انتخابات مجلس، اسامی چهار نهاد مورد استناد در موضوع صلاحیت کاندیداها آمده که سازمان اطلاعات سپاه در میان آنها دیده نمی‌شود. در ماده 48 این قانون آمده: «وزارت‌كشور و شورای نگهبان پس از وصول مشخصات داوطلبان، روزانه لیست کامل آنان را تهیه و به‌منظور بررسی سوابق آنان در رابطه با صلاحیت‌های مذكور در این قانون، به وزارت‌اطلاعات، دادستانی كل، سازمان ثبت‌احوال كشور و ادارۀ تشخیص هویت و پلیس بین‌الملل در مركز ارسال می‌دارد.»
البته شورای نگهبان، حتی در خصوص انتخابات مجلس هم قانون انتخابات را به گونه‌ای تفسیر کرده که سازمان اطلاعات سپاه و نیز بسیج در تایید کاندیداها دخیل باشد. در همین ارتباط عباسعلی کدخدایی سخنگوی شورای نگهبان، در ۱۹ مرداد ۹۸ در پاسخ به سوالی در خصوص استفاده از سازمان اطلاعات سپاه در بررسی صلاحیت‌ها اظهار داشته: «چهار مرجعی که در قانون آمده روشن است اما منع نشده که از مراجع دیگر استفاده نشود و شورا می‌تواند از آنها استفاده کند.» آقای کدخدایی به علاوه، مشخصا سازمان بسیج را هم یکی از مراجع استعلام شورای نگهبان در مورد داوطلبان انتخابات مجلس دانسته و در اظهاراتی جداگانه، بر نقش «تحقیقات محلی» و «گزارش‌های مردمی» در این فرایند تاکید کرده است.
پیش از او نجات‌الله ابراهیمیان سخنگوی قبلی شورای نگهبان هم، بسیج را یکی از مراجع گزارش‌دهی از داوطلبان انتخابات مختلف دانسته بود، با ذکر اینکه شورا در خصوص اشخاصی که در استان های مختلف در «مظان نمایندگی» قرار دارند اطلاعات جمع می کند تا در صورت کاندیداتوری از آن اطلاعات استفاده شود.
تاثیر انتخاباتی رسانه های وابسته به سپاه
از جمله مهم‌ترین ابزارهای دخالت غیرمستقیم سپاهیان در سیاست و انتخابات، رسانه های وابسته به سپاه و بسیج هستند.
مقام های سپاه پاسداران معمولا از تایید صریح وابستگی چنین رسانه هایی به سپاه خودداری می کنند، ولی در برخی از اظهارات رسمی، این وابستگی را به طور مستقیم یا غیرمستقیم مورد تایید قرار داده اند. مثلا در ۲۰ خرداد ۹۳، علی سعیدی نماینده سابق رهبر جمهوری اسلامی در سپاه پاسداران، با ذکر اینکه «برخی رسانه‌ها و خبرگزاری‌ها منتسب به سپاه هستند»، به طور خاص از خبرگزاری فارس به عنوان یکی از این رسانه ها یاد کرده که به خاطر انتشار «برخی اخبار بدون دقت و ملاحظه» هدف انتقاد قرار گرفته است. البته به دنبال این اظهارات، رمضان شریف سخنگوی سپاه فارس را به طور مشخص تر، «وابسته به سازمان بسیج» دانسته.
همچنین در مصاحبه 20 آبان 91 علی اشرف نوری معاون سیاسی وقت سپاه با شبکه ایران، سایت وابسته به روزنامه دولتی ایران، «فارس، جوان و نسیم» به عنوان «رسانه های وابسته به سپاه» معرفی شده‌اند. اگرچه در مورد خاص خبرگزاری نسیم -که با خبرگزاری تسنیم فرق دارد- در مهرماه 99 گزارش هایی از انتقال مالکیت آن از سپاه به سازمان تبلیغات اسلامی انتشار یافته است.
علاوه بر اینها، خبرگزاری تسنیم و سایت مشرق به کرات در منابع رسمی، رسانه‌های وابسته به سپاه معرفی شده‌اند (به طور نمونه، در مورد خبرگزاری تسنیم اینجا، اینجا، اینجا و اینجا و در خصوص سایت مشرق اینجا، اینجا، اینجا و اینجا را ببینید). در منابع رسمی، از خبرگزاری دانشجو هم –که با ایسنا یا خبرگزاری دانشجویان ایران فرق دارد–مکررا تحت عنوان رسانه وابسته به بسیج دانشجویی یاد شده است (مثلا اینجا، اینجا، اینجا و اینجا را ببینید).
رسانه‌های فوق در مقاطع انتخابات، به تبلیغ سیاسی کاندیداهای جریان «اصولگرا» و مقابله با رقبای آنها پرداخته‌اند. برای آشنایی بهتر با رویکرد انتخاباتی رسانه های وابسته به سپاه، می‌توان به مطالب منتشر شده راجع به ابراهیم رئیسی در خبرگزاری تسنیم، خبرگزاری فارس، خبرگزاری نسیم، خبرگزاری دانشجو، روزنامه جوان و سایت مشرق، در یک ماه منتهی به انتخابات ریاست جمهوری ۹۶ رجوع کرد (با کلیک کردن روی نام هر خبرگزاری، مجموعه اخبار و گزارش های منتشر شده در مورد آقای رئیسی در بازه زمانی ذکر شده قابل مشاهده خواهد بود).
قابل ذکر است که خبرگزاری‌های رسمی سپاه و بسیج یعنی «سپاه نیوز» و «خبرگزاری بسیج»، تاکنون در موضوعات سیاسی احتیاط بیشتری به خرج داده‌اند و معمولا، از تبلیغات به نفع کاندیداهای خاص خودداری کرده‌اند.
نقش موسسات فیلمسازی و تبلیغاتی سپاه
بخش موثری از دخالت غیر مستقیم سپاه پاسداران در فضای سیاست، از طریق موسسات فیلمسازی وابسته به این نهاد صورت گرفته که تولیدات پرتعداد خود را، در صداوسیمای جمهوری اسلامی و شبکه های متنوع آن عرضه کرده‌اند.
فعالیت این گروه از موسسات، به تازگی به خاطر فصل دوم سریال «گاندو» خبرساز شد که در طول تعطیلات نوروز و به فاصله کمتر از سه ماه از انتخابات ریاست جمهوری سیزدهم، در شبکه سوم سیما به نمایش درآمد. سازنده این سریال «موسسه فرهنگی-هنری اندیشه شهید آوینی»، از جمله موسسات فیلمسازی منتسب به سپاه پاسداران است. پیام دهکردی بازیگر نقش اصلی سریال گاندو، با اذعان به نقش این نهاد نظامی در تولید سریال فوق، اعلام کرده که «صفر تا صد پرونده گاندو دست سپاه بوده». جواد افشار کارگردان گاندو هم به صراحت تهیه این سریال را حاصل جلسات تولیدکنندگان آن با سازمان اطلاعات سپاه دانسته.
هر دو فصل این سریال، عملکرد سپاه پاسداران را بدون نقص و دولت حسن روحانی و به ویژه وزارت خارجه را تحت نفوذ سرویس‌های جاسوسی بیگانه معرفی می‌کنند. محمدجواد ظریف وزیر امور خارجه ایران، در مصاحبه‌ای در ۲۹ دی ۹۹، از اطلاعات سپاه با عبارت «جایی که سریال گاندو را علیه من ساخته» یاد کرده است.
«سازمان هنری رسانه‌ای اوج» یکی دیگر از موسسات بزرگ وابسته به سپاه است که در کنار تولید انبوه سریال ها و فیلم های سرگرم‌کننده، در عرصه مجادلات سیاسی هم حضور پررنگی داشته. در سال های اخیر بخشی از تولیدات سازمان اوج در حوزه های سریال، انیمیشن، موشن گرافیک و بیلبوردهای شهری، به خاطر جهت‌گیری‌شان علیه قوه مجریه، سیاست خارجی دولت و مذاکرات هسته ای، خبرساز شده اند (برای مشاهده روایت هایی از این تولیدات و واکنش‌های مرتبط، اینجا، اینجا، اینجا و اینجا را ببینید).
احسان محمدحسنی مدیر سازمان هنری رسانه‌ای اوج، در مرداد ۹۶ از فعالیت ۸۰ موسسه به عنوان زیرمجموعه‌های این سازمان در داخل و خارج از کشور سخن گفته. او همچنین توضیح داده که اوج در شش سال نخست فعالیت خود (از ۹۰ تا ۹۶)، ۱۱ هزار اثر مختلف ساخته و تنها در حوزه تولید مستند، به طور متوسط از سالی ۷۰۰ اثر رونمایی کرده.
وابستگی سازمان اوج به سپاه، هر ازگاه مورد تایید مسئولان مختلف نیز قرار گرفته. مثلا در ۱۹ آبان ۹۳ رمضان شریف سخنگوی سپاه اعلام کرده که موسسه اوج «از امکانات حمایتی سپاه» بهره می‌برد، هرچند تولیدات آن را «الزاما خروجی و محصول رسمی مجموعه سپاه» ندانسته است.
در ۱۶ مرداد ۹۶، احسان محمدحسنی مدیر سازمان هنری رسانه‌ای اوج، در پاسخ به سوالی درباره بودجه آن گفته اوج «با افتخار از سپاه پاسداران حمایت می‌گیرد». در ۱۸ مرداد ۹۶ نیز خبرگزاری ایمنا مصاحبه‌ای اختصاصی را با آقای محمدحسنی انجام داده که در همان ابتدای آن در معرفی اوج آمده: «این مؤسسه سازمانی غیردولتی است که پروژه‌های تبلیغاتی سپاه و بسیج را به انجام می‌رساند».
فعالیت گردان های سایبری سپاه
سرانجام، شاید «غیررسمی ترین» فعالیت سپاه پاسداران در عرصه مجادلات جناحی ایران، در فضای مجازی باشد. این فعالیت عمدتا از طریق سازمان بسیج و با سازماندهی کاربرانی انجام می‌شود که به طور انبوه، به حمایت از مواضع سپاه در موضوعات سیاسی و حمله به منتقدان یا رقبای آن می‌پردازند.
در ۲۷ آبان ۹۹، محمدرضا یزدی فرمانده سپاه حضرت محمد رسول الله تهران بزرگ گفته فقط در پایتخت ایران «۱۴۴ گردان سایبری» در کار مقابله با تبلیغات «معاندین» هستند. به علاوه در ۱۷ شهریور ۹۸، غلامرضا سلیمانی رئیس سازمان بسیج مستضعفین از وجود «۱۰۰۰ گردان سایبری» بسیج در سراسر کشور خبر داده است. خبرگزاری مهر وابسته به سازمان تبلیغات اسلامی، در گزارش خود از اظهارات سرتیپ سلیمانی در مورد گردان های سایبری تاکید کرده: «تشکیل سازمان فضای مجازی سراج یکی از اقدامات بسیج و سپاه در حوزه سایبری است».
«سازمان فضای مجازی سراج»، در واقع تشکل اصلی سازماندهی کننده حساب های کاربری وابسته به بسیج و سپاه است که به رویارویی صریح با فعالان و سیاستمداران رقیب می‌پردازند.
مراسم رونمایی از سایت سازمان فضای مجازی سراج، در ۲۳ مرداد ۹۵ و در اجلاس سراسری «فعالان شاخص جبهه فضای مجازی انقلاب اسلامی» با حضور محمد حسین نجات معاون سابق فرهنگی سپاه برگزار شده است. در این مراسم، سرتیپ نجات با اشاره به توافق هسته‌ای ایران و قدرت‌های جهانی موسوم به برجام هشدار داده: «برجام ۲ و ۳ از سیاست‌های دیگر دشمن است که به خاطر سیاست‌های ما در منطقه پیگیری می‌شود... برجام ۴ نیز پیگیری سیاست‌های حقوق بشری است مثل اینکه بعد از برجام تمایل دارند که پروژه ازدواج همجنس‌ها در ایران را پیگیری کنند».
در ۱۳ تیر ۹۷ نیز محمدحسین سپهر جانشین سابق ریاست بسیج، سخنران مراسم قدردانی از منصور امینی مسئول سابق سراج و معارفه مسلم معین مسئول جدید این سازمان بوده است. در همین مراسم حکم مسئولیت آقای معین، با امضای غلامحسین غیب پرور رئیس سابق سازمان بسیج مستضعفین به او داده شده.
مستنداتی همچون تاسیس سازمان فضای مجازی سراج در حضور معاون وقت سپاه و امضای حکم ریاست آن از سوی رئیس وقت بسیج، از سطح ارتباط تشکیلاتی سراج با سپاه پاسداران انقلاب اسلامی حکایت دارند.